بازخوانی مفهوم میدان به مثابه تجلی‌گاه حیات‌مدنی

شهرام شهابیان/ طراح و کارشناس شهری
این روزها، مسئله‌ای که در طراحی فضاهای شهری ما نادیده گرفته شده است، موضوع انسانی بودن فضاهای عمومی است. فقدان فضاهای عمومی شهری باکیفیت که بتوانند محل تعامل و تقابل اجتماعی شهروندان باشند بر کسی پوشیده نیست. در واقع فضای شهری، امروز نمی‌تواند نقش خود را به‌عنوان بستر شکل‌گیری حیات مدنی جامعه و تعاملات اجتماعی به درستی ایفا کند و این امر ما را در زمینه مدیریت و خلق فضاهای عمومی شهری با چالش جدی مواجه کرده‌ است. در این بین میدان‌های شهری به‌عنوان فضای مدنی و جایگاه تبلور زندگی جمعی در تصویری که شهروندان از شهر به ذهن می‌سپارند، می‌توانند نقش به‌سزایی داشته باشند.

در طول تاریخ بیشتر میدان‌ها در کنار کارکرد و نقش ارتباطی، محملی برای انجام فعالیت‌های مهم اجتماعی و اقتصادی بودند. میدان‌های شهری بنا بر اقتضای مکانی و زمانی نقش و عملکردهای مختلفی به‌خود گرفته‌اند؛ از این‌رو میدان‌ها از ویژگی کارکردی و کالبدی یکسان برخوردار نبودند بلکه برخی از آنها مانند میدان‌های عمومی، برخی نقش تجاری و بسیاری از میدان‌ها در مقیاس محلی به‌عنوان یک فضای مهم شهری، فعالیت‌ها و رخدادهای مهمی را در خود جای می‌دادند که همواره نوعی یکپارچگی و پیوند بین فضاهای مهم شهری را برقرار می‌کرد.

مادامی که از میدان، سخن به میان می‌آوریم، از فضای شهری صحبت می‌کنیم که علاوه بر اینکه در نقش سازمان‌دهنده کالبدی و فضایی عناصر پیرامون خود عمل می‌کنند، از بعد ساختاری دارای فضایی باز و به نسبت وسیع است که کارکردهای متفاوتی از، اجتماعی، تجاری، سیاسی، اقتصادی و یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد را داراست، در واقع میدان، مکانی با ویژگی‌های موضوعی چون محصور بودن، انعطاف‌پذیری، تنوع، سرزندگی، سکون (اولویت پیاده)، اجتماع‌پذیری و یکپارچگی است که محلی برای شکل‌گیری مراودات اجتماعی شهروندان و تعامل بین آنها را شکل می‌دهد. میدان ازجمله فضاهای شهری است که عرصه نمایش برای زندگی شهری است و از حرکت، کوشش و تلاش برای زندگی و سرزندگی شهروندانش خبر می‌دهد. آن چیزی که ما در فضاهای شهری امروز شاهد آن هستیم، نارسایی عملکردی میدان‌های شهری است. متأسفانه دیدگاهی که غالبا بر طراحی میادین شهری ما تاکنون تسلط داشته است باعث شده کارکرد میادین شهری از لحاظ عملکردی تا سطح فلکه شهری که عنصری صرفا ترافیکی برای عبور و مرور خودروهاست، تنزل یابد. این درصورتی است که فلکه برخلاف میدان، خاصیت تفرق‌پذیری دارد و نه تجمع‌پذیری؛ در واقع میدان فضایی است که سکون بر حرکت غلبه دارد و غلبه حرکت در آن به نفع پیاده است. میدان محلی برای مکث و تعاملات اجتماعی است و در بردارنده کاربری‌های مختلف تجاری، اجتماعی، مذهبی، اقتصادی و حتی سیاسی است.

با توجه به اینکه میدان به‌عنوان قلب تپنده شهر و محل تبلور حیات مدنی فضاهای شهری تنها یک فضای کالبدی نیست و بستری است برای سرمایه اجتماعی، بازخوانی مفهوم میدان در فضاهای شهری امروز ضروری به‌نظر می‌رسد.