آسبادهای پارسی در راه ثبت جهانی

آسیاب‌های بادی نشتیفان در خراسان رضوی که مشهور به آسباد هستند، از عظیم‌ترین مجموعه‌های خشتی، گلی و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسبادهای جهان بازمانده از تاریخ پیش از اسلام ایران محسوب می‌شوند. به گزارش تسنیم، ارزش‌های فرهنگی معماری ایرانی گنجینه‌ای گرانبها از آموزه‌هایی است که از نسل‌های گذشته به یادگار مانده‌اند و باید به نسل‌های آینده انتقال یابند. 

این گنجینه‌های مادی و معنوی دارای ارزش‌های معمارانه، زیباشناسانه، باستان‌شناختی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و با هر نوع عملکرد و کاربرد، نمادی از هویت، فرهنگ، بقای نسل‌هاست و میراث فرهنگی تاریخی به شمار می‌آید. 

بناها با ساختار و مصالح بومی نشات‌گرفته از اقلیم، نشات‌گرفته از نیازمندی‌های حیات اجتماعی و فرهنگی، نشات‌گرفته از وضعیت اقتصادی و سیاسی جوامع مستلزم شناخت همه‌جانبه‌نگر و ویژه است. تمدن دیرینه سرزمین ایران همواره با نوآوری‌ها و پیشرفت‌های فنی و هنری که به صورت چندجانبه و میان‌رشته‌ای به ثمر رسیده‌اند، توانسته نامی بلندآوازه برای خود در میان سایر تمدن‌ها پدید آورد. 

فناوری به عنوان توانایی ساخت و استفاده از ابزار به مثابه عامل اساسی در تمایز انسان از دیگر موجودات مطرح است و به مجموعه فرایندهایی گفته می‌شود که جوامع انسانی از طریق آنها بر محیط خود تاثیر می‌گذارند. یکی از نمونه‌های ارزشمند که جلوه‌ای از دانش بومی ایرانیان است که در راستای سازگاری با اقلیم و بهره‌برداری موثر از عوامل طبیعی با فناوری و عملکرد صنعتی پدید آمده، آسبادهای ایرانی یا پارسی است. 


نشتیفان، مهد آسبادهای ایرانی

نشتیفان شهری است با قدمت بالا که ریشه نام این شهر از 2 کلمه «نش» که محلی‌شده «نیش» کنایه از نیش کژدم (محلی‌شده عقرب) که به‌وفور در نواحی گرم و خشک به‌ویژه نشتیفان یافته می‌شود و «تیفان» که محلی‌شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است. این بادها در کل سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد ساخته و ساکنان آن از قدیم‌الایام به فکر ساخت آسیاب بادی‌ در جهت بهره‌برداری از این جریانات هوایی بوده‌اند. 

در حال حاضر این آسبادها علاوه بر اهمیت تاریخی یکی از جاذبه‌های گردشگری در ایران نیز به شمار می‌روند و سالانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی برای بازدید از این آسبادها به شهرستان خواف سفر می‌کنند. 


تاسیس پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران

سرپرست پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران پیرامون قدمت تاریخی این آسبادها می‌گوید: شواهد گوناگونی وجود دارد که نشان می‌دهد قدیمی‌ترین آسیاهای بادی در شرق و جنوب شرق ایران ساخته شده‌اند. پیشینه شکل‌گیری آنها براساس منابع مکتوب برخی مورخین مانند اصطخری (قرن 4 ه. ق) به 2000 سال پیش (قبل از اسلام) در سیستان برمی‌گردد. 

در بین بادهای محلی ایران، بادهای 120 روزه سیستان در بخش شرقی سرزمین ایران برای مدتی از سال حاکمیت می‌یابند. محدوده وزش این بادها ناحیه شمال ایران و منطقه موسمی در شبه قاره هند است و از طریق افغانستان و به‌ویژه در بیابان تار این کشور قدرت یافته و با عبور از نواحی کم‌ارتفاع افغانستان وارد ایران می‌شود. جهت وزش آنها در جنوب خراسان و زابل، شمال شرق و جنوب غرب است و آسبادهای ایران تحت تاثیر این بادها در 3 استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان گسترش یافته است. 

«محمد رکنی» با اشاره به ایجاد پایگاهی در جهت حفظ و ثبت این آسبادها ادامه می‌دهد: پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران در سال 1396 با اهداف عالیه حفاظت و صیانت از میراث بومی چون آسبادهای ایران در استان خراسان رضوی شهر نشتیفان تاسیس شد. از اقدامات صورت‌گرفته در پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران بررسی و شناسایی آسبادهای واقع در مراکز شهری و روستایی استان‌های مذکور بوده که تعداد آسبادهای ایران در گذشته طبق مدارک و اسناد، 416 دستگاه آسباد و در حال حاضر 311 دستگاه آسباد شناسایی شده که در استان خراسان رضوی به تعداد 130، در استان سیستان و بلوچستان به تعداد 6 و استان خراسان جنوبی 175 دستگاه شناسایی شده است. 

سرپرست پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران با اشاره به مراحل پایانی انجام عملیات مستندنگاری و نقشه‌برداری آسبادهای نشتیفان خواف برای ثبت جهانی اظهار می‌دارد: انجام پروژه‌های مستندسازی و برداشت از آسبادها و فضاهای وابسته به آن، انجام مطالعات تعیین عرصه و حریم آسبادها، ساماندهی مسیرهای دسترسی و گذرهای گردشگری به آسبادها، شناسایی افراد و مشاغل وابسته به آسبادها در قالب پرونده میراث ناملموس، برگزاری همایش‌های داخلی و بین‌المللی به منظور شناخت و معرفی و حفاظت از این آثار در برنامه‌های ادواری پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران است. 

مدیر موزه خراسان در ادامه با اشاره به اهمیت ثبت قطعی این آثار تاریخی در فهرست جهانی می‌افزاید: آسبادهای ایران به شماره 6192 در فوریه 2017 در فهرست موقت میراث جهانی ثبت شده است؛ بر این اساس به منظور فراهم‌سازی ثبت زنجیره‌ای آسبادها در فهرست میراث جهانی تعیین اهداف و برنامه‌های پژوهشی، مطالعاتی، حفاظت، مرمت، ساماندهی، اقدامات مشارکتی، برنامه‌های معرفی و آموزش و تمام اقدامات فنی و اجرایی وفق ساختار و اصول پرونده ثبت جهانی در اولویت‌های اقدام پایگاه است. 

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف با اشاره به اهمیت این آسبادها برای منطقه اظهار می‌دارد: در یکی دو سال اخیر اکثر آسبادها مرمت شده‌اند و مردم محلی نیز به عنوان یک جاذبه تاریخی تبلیغ‌کننده این بناها هستند. برنامه‌ها و جشن‌ها نیز اخیرا در کنار این بناها برگزار و عملا به نمادی برای شهر تبدیل شده است. 

«محمود باعقیده» ادامه می‌دهد: در سال اخیر ورود گردشگر خارجی به این شهرستان سه برابر شده که صرفا برای بازدید از بناهای تاریخی آمده‌اند. این گردشگران برای خواف و بازدید از آسبادها آمده بودند و اکثر تورها نیز 2 شب حداقل اقامت داشته‌اند. اکثر این بازدیدکنندگان نیز خارج از استان هستند که در شهرستان اقامت داشته‌اند، هر چند نباید غافل شد که مراکز بوم‌گردی نیز نقش مهمی در اسکان این گردشگران داشته‌اند. این بناها و شرایط ویژه گردشگری خواف منجر به ماندگاری حداقل یک تا 2 شب گردشگر شده که آسبادها مهم‌ترین جاذبه گردشگری هستند. 

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف با اشاره به آثار اجتماعی این آثار خاطرنشان می‌دارد: غرور ملی مردم منطقه بالا رفته و حفظ و نگهداری از این آسبادها برای مردم نشتیفان موضوعی جدی شده؛ به عنوان مثال صاحبان خانه در مسیر آسبادها حتی برای نمای منزل خود با ما مشورت می‌کنند در حالی که در سال‌های گذشته اینگونه نبود. اهمیت حضور گردشگر و بناها برای مردم درک شده؛ آسبادها در قدیم برای بسیاری از شهروندان حکم زباله‌دان را داشت اما حالا خود شهروندان محلی اقدام به جمع‌آوری زباله‌ها می‌کنند؛ این در حالی است که هنوز ثبت جهانی نشده و تنها ثبت ملی اتفاق افتاده است. 

باعقیده همچنین با اشاره به افزایش آمار بازدید در شهرستان می‌افزاید: آمار بازدیدکننده در 2 ماه اول سال حدود 6 هزار بازدید و تعداد گردشگر همراه با اسکان شبانه در همین مدت حدود 1200 تا 1500 نفر بوده که برای شهری مانند نشتیفان بسیار بالاست، به‌ویژه وقتی بدانیم این گردشگران فقط برای بازدید از آسبادها می‌آیند.