همدان؛ دنیای شهرهای زیرزمینی

فاطمه کاظمی | همدان ـ خبرنگار:


سال 92 زنی 115 ساله به نام ننه شکر که ساکن روستای تاج‌آباد بهار است در گفت‌وگو با همشهری می‌گفت: «در حمله روس‌ها به ایران، زنان را به محوطه‌ای زیرزمینی در منطقه صالح‌آباد می‌بردند تا به آنها آسیبی نرسد» و ما آن زمان فکر می‌کردیم این یک روایت افسانه‌ای است وگرنه صالح‌آباد که محوطه زیرزمینی ندارد. اکنون در این منطقه و چند متر آن طرف‌تر از جاده اصلی و زیر یک زمین کشاورزی معمولی یک شهر زیرزمینی کشف شده است که ادعای ننه شکر را تایید می‌کند. 

دالان به دالان شهر زیرزمینی صالح‌آباد که فقط یک ماه از آغاز کاوش در آن می‌گذرد، روایتگر بخش دیگری از تاریخ پر رمز و راز استانی است که یک دنیا حکایت و روایت در خود نهفته دارد. زیبایی این اثر قلم را از توصیف قاصر می‌کند مگر چشم‌ها به یاری بیایند و توصیفگر این اثر ارزشمند باشند. بعد از ارزانفود و سامن این سومین شهر زیرزمینی است که در استان همدان کشف شده و در آینده‌ای نه چندان دور همدان دنیای شهرهای زیرزمینی لقب خواهد گرفت و این سرزمین کهن بیش از پیش به تاریخ بلند خود می‌بالد. 

به همراه مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری استان و شهردار صالح‌آباد از این اثر بی‌نظیر بازدید کردیم. یک نردبان آهنی با چند پله محدود ما را به دنیای شهر زیرزمینی صالح‌آباد رهنمون کرد. این شهر تاکنون 6 فضا و چند راهرو دارد و چند تکه سفال که متعلق به دوران ایلخانی است از آن کشف شده تا به کمک پژوهشگران بیاید. 

به گفته کاوشگران هرروز در این شهر سطح آب بالا می‌آید و مجبورند آن را خالی کنند تا ادامه کاوش میسر شود تا شاید روزی نه فقط شهروندان همدانی بلکه جهانیان از دیدن این اثر به شگفت آیند. از همان چند پله آهنی که بالا می‌رویم گویی دنیایی از تاریخ را در زیر زمین جا می‌گذاریم. 


تاخیر در آغاز کاوش‌ها

اولین سوالی که درباره این شهر به ذهن می‌رسد این است که چرا با وجود این‌که مدت‌ها بود این شهر کشف شده بود، فصل نخست کاوش‌ها از یک ماه پیش آغاز شده است. مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری استان در پاسخ به این سوال توضیح می‌دهد: همدان دستکندها و در کنار آن آثار واجد ارزش تاریخی زیادی دارد و نه به لحاظ علمی صحیح است که ما همه آنها را کاوش کنیم و نه امکانات مالی این اجازه را به ما می‌دهد، چراکه کاوش‌ کردن، نگهداری بعدی اثر را به عنوان چالش مطرح می‌کند و از آنجا که هزینه نگهداری آثار زیاد است، خاک برای آثاری که کاوش نمی‌شود بهترین محافظ است. 

بنابراین ما طبق سیاست‌هایمان به دنبال افزایش کاوش‌ها نیستیم مگر کار آغاز شده باشد یا اثر زخمی شده باشد یا به دلیل خاصی باید کاوش انجام شود. مانند معبد لائودیسه در شهرستان نهاوند که یکی از اولویت‌های ما برای کاوش است.  

علی مالمیر درباره آثاری که کاوش‌های آن انجام شده یا در حال انجام است به همشهری می‌گوید: دستکندهای ارزانفود و سامن از جمله آثاری‌اند که به عنوان یک مجموعه کاوش شده‌اند و به زودی آماده بازدید می‌شوند. شهر زیرزمینی صالح‌آباد نیز از جمله دستکندهایی است که مطالعات آن انجام شده بود و شهرداری صالح‌آباد پیگیر بود که کاوش‌های آن انجام شود. 

وی بیان می‌کند: طبق تفاهم‌نامه امضاشده شهرداری صالح‌آباد موظف شد در تامین هزینه کاوش این اثر تاریخی به اداره کل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری کمک کند تا بتوانیم با همکاری شهرداری، شورای اسلامی شهر و مردم روستای آبرومند فصل نخست کاوش‌ها را در این منطقه آغاز کنیم. تا اینجای کاوش اثر مربوط به دوره ایلخانی است اما باید با کاوش‌های بیشتر حدود اثر را به صورت دقیق‌تر مشخص کرد. 


بازدید گردشگران؛ شاید وقتی دیگر

مالمیر با اشاره به این‌که این اثر سومین شهر زیرزمینی کشف‌شده استان است که کاوش‌های آن انجام شده اما استان دستکندهای زیادی دارد و جزو معدود استان‌هایی است که پایگاه هم دارند، ادامه می‌دهد: ما در ابتدای راه هستیم و باید کاوش‌های آن تا حدی انجام گیرد و زیرساخت‌های لازم برای بازدید گردشگران انجام شود. قطعا نگهداری اثر از بازدید آن بسیار مهم‌تر است و در گام‌های بعدی باید برای بازدید آماده شود.
 فعلا در آغاز راه هستیم. مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری استان درباره آثار کشف‌شده در این شهر زیرزمینی می‌گوید: عمده آثار کشف‌شده تکه‌های سفالی‌اند که پژوهشگران در حال انجام مطالعه در مورد آنها هستند.


تامین اعتبار برای کاوش‌ها

شهردار صالح‌آباد نیز درباره میزان اعتبار تامین‌شده برای کاوش‌های این اثر اظهار می‌کند: در سال 93 این اثر به صورت رسمی توسط شورای شهر صالح‌آباد کشف شد. گمانه‌زنی‌هایی درباره ارزش تاریخی آن مطرح بود تا در دوره پنجم شورای شهر، با پیگیری‌های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری مطالعات آن آغاز شد. حتی ما یک سفر به شهر نوش‌آباد کاشان داشتیم تا این 2 شهر به عنوان خواهرخوانده معرفی شوند. 

علی فعله‌گری یادآور می‌شود: با توجه به محدودیت‌های اعتباری میراث فرهنگی، شهرداری صالح‌آباد برای فصل نخست کاوش‌ها 30 میلیون تومان تامین اعتبار کرد و قرار شد کاوش‌های اولیه انجام و ارزش تاریخی اثر مشخص شود. حالا یک اثر به گنجینه آثار تاریخی استان اضافه شده است و امیدواریم با توجه به راه دسترسی ساده آن و این‌که 2 شاهراه اصلی کرمانشاه و سنندج از این مسیر عبور می‌کند، این اثر یکی از آثار فاخر استان باشد و ما سالانه پذیرای هزاران گردشگری باشیم که از آن دیدن خواهند کرد. 

وی درباره اختلافاتی که در حوزه محل قرارگرفتن این اثر به لحاظ تقسیمات کشوری پیش آمده است توضیح می‌دهد: ما فرابخشی فکر می‌کنیم و معتقدیم در آینده همه مردم منطقه از این جاذبه گردشگری بهره‌مند خواهند شد و اگر نفعی باشد به همه خواهد رسید. 


دنیای دالان‌های شهر زیرزمینی

سرپرست گروه کاوش مجموعه دستکند زیرزمینی صالح‌آباد درباره فضای کاوش‌شده این اثر می‌گوید: این دستکند در حریم شهر صالح‌آباد و در مسیر اسدآباد واقع شده و در فاز نخست کاوش این اثر ۶ فضا و چند راهرو شناسایی شده است که هر کدام از طریق دریچه‌هایی به عنوان هواکش به سطح زمین راه دارند. 
محمد شعبانی بیان می‌کند: ورود خاک کشاورزی از طریق این دریچه‌ها فضای دستکند را پر و کاوش را دشوار کرده است، اما براساس اشیای کشف‌شده و بررسی‌های صورت‌گرفته قدمت این اثر به قرن ۶ یا ۷ هجری شمسی بازمی‌گردد. 

وی معتقد است این اثر از لحاظ ساختاری با دستکند ارزانفود شباهت‌های زیادی دارد، اما در برخی از فضاها همچون هواکش با آن متفاوت است. ضمن این‌که این دستکند روی سنگ‌های نرم صخره‌ای ایجاد شده است. 
سرپرست گروه کاوش مجموعه دستکند زیرزمینی صالح‌آباد ادامه می‌دهد: ۲ کارگاه برای کاوش این اثر همکاری می‌کنند و برای تکمیل عملیات کاوش نزدیک به یک میلیارد ریال اعتبار نیاز است. طی چند روز آینده، فصل اول کاوش‌ها تمام خواهد شد. این دستکند نسبت به دستکندهای ارزانفود و سامن جدیدتر است. 

شعبانی می‌افزاید: فصل اول کاوش با همکاری و تأمین اعتباری افزون بر ۳۰ میلیون تومان توسط شهرداری در حال انجام است اما برای فصول بعدی که با هدف کاوش و شناسایی محیط و وسعت آن انجام خواهد شد به اعتبار بیشتری نیاز است. وی می‌گوید: این مجموعه زیرزمینی دریچه‌های ورودی و راهروهای ارتباطی در ابعاد مختلف دارد که از نوع ساختارهای آنها و کشف اسکلت‌های حیوانی متوجه اهمیت دامداری و دامپروری در این منطقه شده‌ایم. عمق فضای دستکند نیز 5/4 متر است.