ابهام در حضور نیمی از جامعه موسیقی

عطا نویدی/ روزنامه‌نگار

دفتر سی‌وسومین جشنواره موسیقی فجردر آخرین روز دی‌ماه بسته شد و حالا وقت آن رسیده که این رویداد مهم موسیقایی از جوانب مختلف، بررسی شود. در روزهای میانی جشنواره موسیقی فجر، عکسی در فضای مجازی دست‌به‌دست شد که در آن 2مرد جوان و یک پسر نوجوان را نشسته روی صحنه کنسرت و ساز ویولن در دست می‌بینیم و پشت سر آنها (در بک‌استیج) خانم جوانی با نگاهی حسرت‌بار دیده می‌شود. در توضیح این تصویر آمده بود: «بانوان نوازنده در ارکستر ملی اصفهان اجازه حضور روی صحنه را نداشتند». اگرچه این اجرا ارتباطی با جشنواره موسیقی فجر نداشت اما همین عکس و نوشته کافی بود تا چند روزی فضای موسیقی کشور دگرگون شود و کار به حواشی جشنواره هم بکشد.

این نخستین ‌باری نبود که بانوان نوازنده در کشور، از روی صحنه به پایین فراخوانده شدند. در مشهورترین اتفاق، چند سال پیش در یکی از شهرستان‌ها، حریر شریعت‌زاده از روی صحنه کنسرت فراخوانده شد و روی صندلی مخاطبان به تماشای اجرای همسرش سالار عقیلی نشست. همان روزها هم خانه موسیقی ـ به‌عنوان تنها نهاد صنفی اهالی موسیقی ـ کمپینی در حمایت از اهالی این صنف تشکیل داد و به محدودیت‌های بانوان در عرصه موسیقی، اعتراض جدی کرد.

این بار اما 2روز بعد از اتفاق اصفهان، حضور وزیر ارشاد در تالار وحدت که به تماشای اجرای ارکستر ملی ایران در جشنواره آمده بود، تحت‌الشعاع این اتفاق قرار گرفت و خبرنگاران از سیدعباس صالحی ـ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ـ در این باره سوال کردند. صالحی در پاسخ به خبرنگاران و در مواجهه با این سؤال که «چرا در ادارات کل ارشاد استان‌‌ها وحدت‌رویه‌ای وجود ندارد و در برخی استان‌‌ها برای ممانعت از حضور بانوان موزیسین روی صحنه محدودیت‌‌های غیرقانونی اعمال می‌شود؟» گفت: «تدوین دستورالعملی که طی آن اجراهای مورد نظر حوزه موسیقی در شهرهای مختلف کشور از یک قانون تبعیت کنند، نیازمند بررسی و اجرایی‌کردن آن در مرکز است. به هر ترتیب در این نوع موارد حتما باید رویه عمومی به‌عنوان معیار، مورد نظر قرار گیرد و به ‌طور طبیعی اگر اتفاقاتی خارج از این رویه انجام بگیرد نیز نباید بار دیگر اتفاق بیفتد. اجرای صحنه‌ای بانوان برای بانوان،‌‌‌ همان مسیری‌است که در همه استان‌ها باید با یک رویه عمل شود. قطعا از نظر ما حضور نوازندگان خانم روی صحنه کنسرت‌های ارکسترال اشکالی ندارد و همه‌جا هم باید با همین رویه نسبت به حضور هنرمندان خانم روی صحنه اقدام کنند».

حضور بانوان در عرصه موسیقی سال‌‌هاست با تردید، ابهام و اما و اگر روبه‌روست. خط قرمزها بر همه معلوم است و همه می‌دانند که خوانندگی تک صدایی بانوان برای آقایان منع قانونی دارد اما چیزی که خاطر اهالی موسیقی را رنجانده، سیاست‌های یک بام و دو هوا برای حضور نوازندگان زن روی سن در کشور است. تهران تاکنون بیشترین انعطاف را برای حضور بانوان به‌عنوان نوازنده داشته اما وقتی پا از مرزهای پایتخت بیرون گذاشته می‌شود، قانون‌ها به شکلی کاملا سلیقه‌ای تغییر می‌کنند. بسیاری از گروه‌های مطرح که برای کنسرت به شهرستان‌‌ها می‌روند برای اینکه کنسرت‌شان دچار خللی نشود نوازندگان زن را از ابتدا حذف می‌کنند.

نگاهی به نحوه و آمار فعالیت آموزشگاه‌های رسمی و هنرستان‌های موسیقی کشور نشان می‌دهد که اگر حضور بانوان در عرصه این هنر از آقایان بیشتر نباشد، کمتر نیست. تعداد بالایی از زنان موزیسین هم هرساله از دانشکده‌های موسیقی فارغ‌التحصیل می‌شوند در حالی که هنوز عرصه برای حضور این افراد در جامعه مهیا نیست. این مسئله بارها و بارها توسط دلسوزان موسیقی گوشزد شده و حمیدرضا نوربخش ـ مدیرعامل خانه موسیقی ـ چندین بار از این تصمیمات ملوک‌الطوایفی در شهرستا‌ن‌ها انتقاد کرده است.

3سالی هست که جشنواره موسیقی فجر با مدیریت نوربخش برگزار می‌شود؛ مدیری که از دل جامعه موسیقی برآمده است. بسیاری از خوانندگان زن و مرد، پرورش‌یافته کلاس‌‌های آواز نوربخش هستند و خود او بیش از هر کس دیگری دغدغه اهالی موسیقی را می‌داند. اگرچه نگاه نوربخش به جشنواره بیش از آنکه نمایشی باشد، اقتصادی بوده و سعی کرده با رونق‌دادن به وجوه اقتصادی جشنواره موسیقی فجر، برای آن اعتباری ایرانی و جهانی دست‌وپا کند، در کنار آن از نگاه کیفی و هنری هم غافل نبوده است.

در جدول سی‌وسومین دوره جشنواره موسیقی فجر تنها 2اجرا مخصوص بانوان (با خوانندگی بانوان) وجود داشت اما کلیات این دوره از جشنواره نشان می‌دهد که نگاه به موسیقی بانوان بسیار جدی‌تر از دوره‌های قبل بوده و اجراهایی نظیر «کر فلوت تهران» به سرپرستی فیروزه نوایی، رسیتال پیانو خانم «آکی کورودا» از ژاپن، کوارتت «کلنکه» متشکل از نوازندگان زن از آلمان، گروه‌های «کیدی» و «ژن‌دنگ» از موسیقی بانوان نواحی و ده‌ها اجرای ارکستر‌های بزرگ و کوچک با حضور نوازندگان توانمند زن، کارنامه خوبی از عملکرد جشنواره به ‌جا گذاشت.

اجرای ارکستر «نغمه باران» به رهبری نزهت امیری نیز از اتفاقات فراموش‌نشدنی این دوره از جشنواره بود. امیری که نزدیک به 10سال از صحنه رهبری ارکستر دور بود در سی‌وسومین جشنواره فجر، چوب رهبری ارکسترش را به دست گرفت و در صحنه تالار وحدت به‌ عنوان پایگاه موسیقی کشور، به هنرنمایی پرداخت. سال89 نیز نازنین آقاخانی (رهبر ارکستر مقیم اتریش) به ایران فراخوانده شد تا ارکستر سمفونیک را رهبری کند اما آن برنامه هم دچار برخی ابهام‌های مسئولان وقت شد و آقاخانی بعد از چندین جلسه تمرین و یک اجرای غیررسمی، به اتریش بازگشت. شاید حضور نزهت امیری در رسمی‌‌ترین جشنواره موسیقی ایران، نوید صدور مجوز حضور زنان توانمند رهبر ارکستر را در آینده بدهد تا از ظرفیت این قشر دور از صحنه هم استفاده شود و حضور انحصاری آقایان در رهبری ارکستر‌ها پایان یابد.

امیدواری‌ها وقتی چندبرابر شد که حمیدرضا نوربخش در سخنرانی‌اش در مراسم اختتامیه، بر مواضع صنفی‌اش، پافشاری و در دفاع از اهالی موسیقی، تاکید کرد که شریف‌ترین هنرمندان، در عرصه موسیقی هستند؛ چراکه با وجود تمام مشکلاتی که در این 4دهه حل نشده‌اند، همچنان با امید و پشتکار مشغول فعالیت هستند.

به هر ترتیب لغو کنسرت‌‌ها، آزادی فعالیت زنان در همه کشور، مسئله کپی‌رایت، رونق‌بخشیدن به صنعت نشر و از همه مهم‌تر روشن‌شدن تکلیف سیاست‌های کلی موسیقی در کشور و مسائلی از این دست، فضا را به سمتی برده که به‌ نظر می‌رسد وزارت ارشاد باید ضمن ارتباط بیشتر با دیگر نهاد‌های حکومتی، گام‌های مهم‌تری در این عرصه بردارد.

اجرای ارکستر «نغمه باران» به رهبری نزهت امیری از اتفاقات فراموش‌نشدنی این دوره از جشنواره بود. امیری که نزدیک به 10سال از صحنه رهبری ارکستر دور بود در سی‌وسومین جشنواره فجر، چوب رهبری ارکسترش را به دست گرفت و در صحنه تالار وحدت به‌ عنوان پایگاه موسیقی کشور، به هنرنمایی پرداخت