دلتان می‌خواهد در بناهای تاریخی مرکز پایتخت قدم بزنید
ساختمان‌هایی که آبروی شهرند
محسن رستگار
چقدر اهل گردشگری هستید؟ خب خیلی‌ها دوست دارند در روزهای تعطیل به دشت و طبیعت بروند و این جوری گشت‌و‌گذار کنند. سینما، تئاتر، کنسرت رفتن و خرید کردن هم می‌تواند گزینه‌های دیگری برای اوقات‌فراغت روزهای تعطیل باشد. اما یک گزینه مهم و جذاب برای روزهای تعطیل و فراغت، سر زدن به بناها و ساختمان‌های تاریخی شهر است. این بناها و ساختمان‌ها بیشتر در مرکز پایتخت که روزگاری هسته اولیه تهران بوده متمرکز شده‌اند. البته در مناطق شمالی تهران و شهرری هم می‌توان چنین بناهایی پیدا کرد، اما قدمت و سابقه آنها متفاوت‌تر است. اگر یک روز تعطیل وقت بگذارید و به مرکز شهر بروید گزینه‌های زیادی پیش روی شماست. فقط باید یک سرچ ساده اینترنتی انجام دهید و نشانی این بناها را پیدا کنید، آن وقت می‌توانید در ارزشمندترین آثار تاریخی و فرهنگی این شهر قدم بزنید.خوشبختانه چند سالی است که مدیران هم توجه ویژه‌ای به مرمت و احیا و بهسازی بناهای تاریخی داشته‌اند و این روند همچنان ادامه دارد. بیشتر این بناها حالا کاربری فرهنگی پیدا کرده‌اند و شهروندان بدون هیچ دغدغه‌ای می‌توانند از خانه‌های مشاهیر، کاخ‌موزه‌ها، عمارت‌ها، حمام‌های قدیمی و مکان‌های مذهبی دیدن کنند. گزارش پیش‌رو دسته‌بندی اجمالی از این آثار است که سال‌هاست در پایتخت حضور دارند و به ما و شهرمان هویت دیرینه می‌بخشند.
دسته اول
کاخ‌ها و موزه‌ها یادگار سلاطین
تهران قریه‌ای خوش آب و هوا در شمال ری و گسترده شده در دامنه‌های کبود‌رنگ کوه‌های البرز بود اما با دارالخلافه شدن، خیلی زود تغییر شکل داد. دروازه‌های بسیاری در اطرافش علم شدند. پهنه‌اش روزبه‌روز بزرگ‌تر شد و سلاطین و بزرگانی که در آن حکمرانی کردند پشت‌بند هم باغ‌ها و قنات‌ها را از بین بردند و کاخ و عمارت ساختند. وجود این کاخ‌موزه‌ها بیش از هر چیز اشاره به پایتخت بودن این شهر در روزگاری نه‌چندان دور دارد. خوشبختانه تعدادی از این عمارت‌ها و تالارکاخ‌های دوره قاجار به جا مانده‌اند و روزانه توریست‌های زیادی از آنان دیدن می‌کنند. در موزه‌ها نیز اشیای بسیار ارزشمندی نگهداری می‌شوند که با زبان بی‌زبانی بیانگر فرهنگ، هنر و معماری مردمان این مرز و بوم هستند.
کجا برویم؟
معروف‌ترین این مجموعه‌ها کاخ گلستان است که در خیابان ۱۵ خرداد قرار دارد. تالار سلام، عمارت حوضخانه، موزه مردم‌شناسی، شمس‌العماره و ایوان تخت مرمر از دیدنی‌ترین نقاط این بنا هستند. عمارت مسعودیه در میدان بهارستان، باغ نگارستان، تالار دلگشا و موزه‌های ایران‌باستان، آبگینه، هنر‌های ملی، خانه‌موزه ملک، موزه برق و موزه صنعتی ۱۳ آبان از دیگر داشته‌های تاریخی و فرهنگی مرکز پایتخت به‌حساب می‌آیند.
دسته دوم
خانه‌های مشاهیر تاریخ آدم‌معروف‌ها
تهران قدیم دست بالا ۵ محله بیشتر نداشت. هر کدام از این محله‌ها هم حالا به واسطه وجود خانه‌های مشاهیر در آنها یک بدنه تاریخی به‌حساب می‌آیند. بسیاری از ادیبان، سیاستمداران، هنرمندان، رجال دربار، دانشمندان و رهبران دینی و سیاسی مردم دوره قاجار و پهلوی در مرزهای همین پهنه زندگی می‌کردند و خانه‌هایی که از آنها به جا مانده، در محله‌های این نقطه از شهر پراکنده شده است. بیشتر این خانه‌ها که معماری آنها به دوره قاجار برمی‌گردد به همت مدیران شهری احیا و مرمت شده و حالا با کاربری فرهنگی در اختیار شهروندان قرار گرفته‌اند. برخی از این خانه‌ها به‌دلیل معماری ویژه‌شان لوکیشن فیلم‌های متعدد سینمایی نیز شده‌اند.
کجا برویم؟
زادگاه دکتر حسابی در بازارچه طرخانی قرار دارد. آیت‌الله کاشانی و آیت‌الله بهبهانی نیز از ساکنان این پهنه بوده‌اند و خانه‌هایشان هنوز به قوت خود باقی است. خانه ابوالحسن صبا در خیابان ظهیرالاسلام به موزه تبدیل شده است. خانه فخر‌الدوله هم مورد مرمت قرار گرفته و حالا کاربری فرهنگی دارد. شهروندان می‌توانند از خانه‌های جلال آل‌احمد، هوشنگ ابتهاج، صادق هدایت و پروین اعتصامی نیز دیدن کنند. بازدید از خانه‌های شهیدان رجایی و چمران نیز امکان‌پذیر است. خانه امام جمعه، حسام‌لشگر، معز‌السلطان، آبکار و خانه‌باغ اتحادیه هم از دیگر خانه‌های مشاهیر این نقطه از شهر هستند.
دسته سوم
حمام‌ها و آب‌انبار‌هاتاریخ پاکیزگی
در تهران قدیم خانه‌ها حمام نداشتند و رفتن به حمام عمومی مرسوم بود. هر محله حمامی مخصوص به‌خود داشت اما محله سنگلج به‌علت داشتن آب زیاد، حمام‌های بیشتری نسبت به دیگر محله‌ها داشت. حالا بیشتر این حمام‌ها تخریب شده و در بافت مسکونی محله‌ها حل شده‌اند. اما برخی از آنها که قدمت زیادی نیز دارند و به ثبت میراث فرهنگی رسیده‌اند مرمت و بازسازی شده‌اند و قرار است به آنها کاربری فرهنگی داده شود. بازدید از این حمام‌ها می‌تواند شهروندان را با بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم تهرانیان قدیم آشنا کند. حمام‌های قدیمی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده‌اند. بیشتر آنها دارای خزینه و سربینه و حوضخانه و استراحت‌گاه بوده‌اند. معماری این حمام‌ها نیز در نوع خود بی‌نظیر است.
کجا برویم؟
حمام‌های پامنار، حکیم باشی، خانوم (قبله)، قرقانی‌ها، قوام‌الدوله، کدخدا، همت‌خان، نواب و گلشن از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین حمام‌های تهران قدیم هستند. مدیران شهری موفق به مرمت کامل حمام تاریخی نواب در محله باغ پسته بک امامزاده یحیی شده‌اند و بازدید از آن برای شهروندان امکان‌پذیر است. آب‌انبار‌های بابانوروز خان، بازار چنار، سیداسماعیل و آسیاب والی هم اماکنی بودند که مردم آب شربشان را از آنجا تأمین می‌کردند.
دسته چهارم
اماکن مذهبیآرامش در قلب شهر
بقاع متبرکه برخی امامزادگان در محله‌های مرکز شهر قرار دارد و روزانه زوار زیادی بر گرد این حرم‌ها می‌گردند و آنها را زیارت می‌کنند. البته دیگر زیارتگاه‌های تهران هم در منطقه یک و شهرری متمرکز شده‌اند. بقعه متبرکه امامزاده روح‌الله در خیابان باب‌همایون قرار دارد. بقعه امامزاده‌زید از معروف‌ترین اماکن مذهبی مرکز شهر به شمار می‌رود و در قلب بازار کفاش‌ها قرار گرفته است. برای زیارت امامزاده سیدنصرالدین باید به خیابان خیام و نزدیکی گذر قلی بروید. بقعه امامزاده یحیی در خیابان ری هم از دیرباز مأمن عاشقان اهل‌بیت(ع) بوده است. بقاع متبرکه امامزادگان سیدولی، سیداسماعیل، نصرالله و بقاع هفت‌دختران و پیر عطا از دیگر زیارتگاه‌های مردم تهران قدیم و شهروندان متدین امروز هستند. مساجدی که در دوره قاجار ساخته شده‌اند نیز هنوز پابرجا هستند.
کجا برویم؟
مساجد ارگ، امام خمینی، حجتیه، سلمان، عماریاسر، فخر، خان مروی، مستوفی الممالک و مسجد جامع تهران به‌دلیل قدمتی که دارند در شمار آثار ملی و میراث فرهنگی قرار گرفته‌اند. کلیسای انجیلی پطروس، حضرت مریم(س)، ژاندارک، طاطائوس و کنیسه معروف حییم از دیگر عبادتگاه‌ها و اماکن مذهبی قدیمی بافت تاریخی مرکز شهر هستند.
تاریخ تهران قدیم، در مرکز پایتخت نفس می‌کشد
محله‌ای که بدنه تاریخی دارد
قدمت محله عودلاجان به بیش از ۳ قرن می‌رسد. برای همین است که حالا بیشتر خانه‌های این محله فرسوده شده‌اند. این محله سال‌ها پیش به ثبت میراث فرهنگی رسیده است و حالا اجازه ساخت‌وساز و نوسازی به شهروندان آن داده نمی‌شود. کار‌شناسان بافت تاریخی می‌گویند این محله از بدنه‌های تاریخی شهر به‌حساب می‌آید و این روش برای نگهداری و حراست از آن کافی نیست. این محله در غرب خیابان ناصرخسرو قرار دارد و برخی از خانه‌های آن هنوز دیوار‌های خشتی دارند که در نوع خود، جاذبه‌ای منحصر به فرد محسوب می‌شود.
راسته‌ای که زمانی معروف‌ترین قسمت تهران قدیم بود
تماشاخانه‌های لاله‌زار
محدوده خیابان لاله‌زار از دوران قاجار تفرجگاه تهرانیان قدیم بوده است. پیش از آنکه این خیابان محل رفت‌وآمد علاقه‌مندان به هنر و مد شود نخستین باغ وحش تهران در این مکان قرار داشت. لاله‌زار در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ به اوج شهرت خود رسید. تماشاخانه‌های دهقان، نصر و پارس همیشه شاهد صف‌های بلند علاقه‌مندان به هنر اصیل تئاتر بودند. سینماهای کوچه‌ملی هم در دهه ۴۰ رونق زیادی گرفتند. این خیابان اکنون به بورس لوازم الکتریکی تبدیل شده. بدنه این خیابان در فهرست آثار ملی قرار دارد و تلاش برای بازسازی و احیای آن از سوی مدیران شهری ادامه دارد.
دسته پنجم
تیمچه‌ها و بازارها تهران، بازار دارد
شهرهای قدیمی را چند نماد فیزیکی، بسیار بارز و مشخص می‌کردند. کاروانسراها، بازارها و مساجد جامع، از جمله این نمادها بودند. هنوز تبریز، اصفهان، یزد و... را به مسجد جامع‌شان می‌شناسند. غالباً بازارها هم نزدیک به مسجد جامع قرار داشته‌اند. بالاخره معماری شهرهای قدیمی ایران هم چنین اقتضا می‌کرده است. تهران قدیم نیز چنین بوده است. قدمت بازار بزرگ تهران به دوره صفویه برمی‌گردد. حضور بازار در مرکز شهر از دیرباز آن را تبدیل به قطب اقتصادی پایتخت کرده است. هنوز هم روزانه میلیون‌ها نفر جمعیت شناور از سرا‌ها، تیمچه‌ها، راسته‌ها و چهارسوق‌های آن گذر می‌کنند و این بافت تاریخی که نشان از فرهنگ اصیل تهرانیان قدیم دارد، به قوت خود باقی است.
کجا برویم؟
بازار امین‌السلطان، قنات‌آباد، قوام‌الدوله، گذرقلی، مروی، نایب، نوروز خان و تیمچه‌های صدر اعظم، حاجب‌الدوله، قیصریه، ملا‌علی کنی و مهدیه از قدیمی‌ترین قسمت‌های بازار هستند. بدنه این بافت تاریخی به ثبت میراث فرهنگی رسیده است و گردشگران خارجی در بازدیدشان از اماکن تاریخی از این بازارها و تیمچه‌ها نیز دیدن می‌کنند. بازار همچنین دارای سرا‌های متعددی است که قدمت برخی از آنها به بیش از ۳ قرن می‌رسد.
کاروانسرای خوش‌اقبال شهر
کاروانسرای خانات را به‌عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای تهران می‌شناسند؛ نشان به آن نشان که این کاروانسرا 10هزار مترمربع مساحت دارد و ۵۲ حجره بزرگ و کوچک. اهمیت این کاروانسرا از طرف دیگر به نزدیک بودن آن به هسته مرکزی شهر هم برمی‌گردد. این کاروانسرا درست در کنار دروازه حضرت عبدالعظیم تهران قرار داشت و به بازار هم نزدیک بود. بنابراین همیشه از حضور تاجران و بازرگانان و قافله‌های شتر و صدای زنگ کاروان‌ها پر بوده است.
کاروانسرای خانات نخستین کاروانسرای تهران نبوده است. کاروانسرای «دیر گنجین» از قدیمی‌ترین کاروانسراهای تهران است که در نزدیکی ری ساخته شده. قدمت این کاروانسرا به دوره سامانی و صفویه می‌رسد. آن دوران، فاصله ری تا تهران بیابان بوده و منطقه و محله‌ای در این میان وجود نداشته است. دلیل شکل گرفتن این کاروانسرا نزدیک ری هم چیزی شبیه به‌دلیل ساخته‌شدن کاروانسرای خانات در کنار باروی تهران بوده است.
کاروانسرای رباط‌کریم در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد و در مسیر جاده تهران- ساوه قرار دارد. این کاروانسرا 2کتیبه دارد که روی یکی از آنها تاریخ ۱۲۴۰ هجری قمری و نام بانی «آقا کمال» حک شده است.
کاروانسرای «شاه عباسی» که در مثل‌ها و گفت‌و‌گوهای روزمره زیاد به‌کار می‌آید، نام کاروانسرایی است در کرج. این کاروانسرا در شاهراه ارتباطی شرق به غرب ایران در دوران باستان یعنی خراسان به قزوین قرار دارد. بنای این کاروانسرا در دوره قاجار به‌عنوان اردوگاهی نظامی مورد استفاده قرار گرفت و بعد از آن هم کاربری‌هایی مثل انبار غله و مدرسه برزگران به‌خود دید و این روز‌ها در اختیار اداره میراث فرهنگی کرج است.
کاروانسرای عین‌الرشید در جنوب شرقی تهران، از دیگر کاروانسراهای تاریخی استان به‌حساب می‌آید. کاروانسرای قصر بهرام هم در 3کیلومتری شمال شرق کاروانسرای عین‌الرشید جا‌خوش‌کرده و به جا مانده از دوران صفویه است. کاروانسرای ینگه امام در روستایی به همین نام در کرج، دیگر کاروانسرای تهران است.
آنچه کاروانسرای خانات را از همه این کاروانسراها متمایز می‌کند، موقعیت جغرافیایی‌ای است که این کاروانسرا در آن قرار دارد. کاروانسرای خانات با جا‌خوش‌کردن در مرکز پایتخت در این سال‌ها، این اقبال را داشته که بیش از سایر کاروانسراها به آن رسیدگی شود. بسیاری از بخش‌های کاروانسراهای اطراف تهران رو به نابودی و ویرانی هستند و از تعدادی از آنها به جز دیوار‌ها و سقفی فرو ریخته چیز زیادی باقی نمانده است. این در حالی است که کاروانسرای خانات با یک مرمت اساسی، هنوز پا بر جا مانده و قرار است تا مثل گذشته تاریخی‌ای که داشت، هیاهوی تجارت و دادوستد در آن رونق بگیرد.
در این میان توجه و رسیدگی مالک خصوصی این کاروانسرا را نباید نادیده گرفت. به‌طوری که این کاروانسرا در طول سالیان دراز، به جز چند سالی آن هم بر اثر آتش‌سوزی، بدون استفاده نماند و زندگی در آن جریان داشت. این در حالی است که دیگر کاروانسراها به حال خود رها شده‌اند و متروکه بودن آنها به ویرانی هر روزه‌شان دامن می‌زند. چه‌بسا بناهای تاریخی و قدیمی که در همین هسته مرکزی شهر قرار دارند و بی‌توجهی‌ها و کم‌لطفی‌ها به این بناها باعث ویرانی آنها شده است.
درهای کاروانسرای خانات در جنوب چهار‌راه مولوی و خیابان صاحب جمع، به روی بازدیدکنندگان باز است و این روز‌ها از این کاروانسرا به‌عنوان فضایی تاریخی با کاربری فرهنگی استفاده می‌شود. وجود سفره‌خانه سنتی در این کاروانسرا و طراحی آن به سبک قدیمی، رفت‌وآمد‌ها به این بنای تاریخی را رونق بخشیده است. بیرون از کاروانسرا هم هیاهو و جنب‌و‌جوش همیشگی مراکز خرید به چشم می‌خورد. جای بازرگانانی که به این کاروانسرا رفت‌وآمد داشتند خالی که ببینند تجارت در این محدوده چه رونقی گرفته است.
