چالش‌های جمعیتی در استان‌های شمالی

اشکان جهان‌آرای | ساری-خبرنگار:


امروز 30 اردیبهشت و روز ملی جمعیت است؛ روزی که از سال 1394 به پیشنهاد سازمان ثبت احوال کشور در تقویم رسمی ثبت شد و دلیل آن نیز ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی رهبر معظم انقلاب در 30 اردیبهشت 1393 بود. نگرانی مسئولان کشور از کاهش ولادت‌ها و افزایش سرعت جامعه به سوی سالمندی سبب شد که از چند سال پیش برنامه‌ریزی‌هایی برای بالا رفتن میل به ازدواج و فرزندآوری در جامعه ایجاد شود، اما حرکت جامعه به سوی سالمندی به دلیل کم شدن میل به فرزندآوری و شیوع تک‌فرزندی همچنان در کشور و به‌ویژه برخی استان‌ها مانند مازندران و گیلان همچنان مشهود است.

آمارهای رسمی نشان می‌دهند که مازندران یکی از استان‌های سالمند کشور است. بالاتر از مازندران، استان همسایه، یعنی گیلان قرار دارد که پیرترین استان کشور محسوب می‌شود. این وضعیت که پس از سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 به طور مستند شرایط جمعیتی مازندران و گیلان را نشان داد، زنگ خطری برای این 2 استان محسوب می‌شود. البته میانگین آمار جمعیتی کشور نیز تقریبا نگران‌کننده است، اما گیلان به عنوان قعرنشین جدول استان‌های جوان و مازندران به عنوان استان یکی مانده به آخر این جدول، شرایط خاص‌تری دارند.


افزایش خانواده‌های 3نفره

نگاهی به آمارهای رسمی منتشر شده توسط مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که این 2 استان از سال‌ها پیش در زمینه مسائل جمعیتی وضعیتی متفاوت داشتند. روند رو به رشد خانواده‌های تک‌فرزند در ایران بر اساس گزارشی که 4 سال پیش-یک سال پیش از آخرین سرشماری نفوس و مسکن-مرکز آمار ایران منتشر کرد، این وضعیت را به طور شفاف برای گیلان و مازندران نشان می‌دهد. 

طبق آن گزارش، میل خانواده‌ها در این 2 استان به تک‌فرزندی طی یک بازه زمانی 25 ساله به شکل قابل توجهی افزایش یافت؛ موضوعی که سیاست‌های کنترل جمعیت و تشویق به کاهش فرزندآوری در دهه 70 و 80 تاثیر زیادی در آن داشت و در مازندران و گیلان به شکل قابل توجهی مورد استقبال قرار گرفت. طبق این تحقیق انجام شده، تعداد خانوارهای ایرانی دارای یک فرزند در سال 1365 حدود یک میلیون خانوار بود که 25 سال بعد این رقم 6 برابر افزایش یافت و به مرز 6 میلیون و 50 هزار خانوار رسید. بر اساس آمارها نیز مازندران و گیلان در بین استان‌ها بیشترین سهم از تک‌فرزندی طی این بازه زمانی را داشتند.

نگاهی به اعداد و ارقام مربوط به مازندران و گیلان در بازه زمانی سال‌های مورد بررسی قرار گرفته این پژوهش سیر صعودی میل به تک‌فرزندی و البته حرکت جمعیت این 2 استان را به سوی سالمندی نشان می‌دهد. سال 1385 خانوارهای تک‌فرزند شهری در گیلان حدود 5/30 درصد خانوارهای شهری این استان بودند و در مازندران هم نزدیک به 28 درصد خانواده‌های شهری تک‌فرزند بودند، اما 5 سال بعد، پس از هفتمین سرشماری نفوس و مسکن ایران، این اعداد و ارقام و درصدهای مربوط به 2 استان شمالی به شکل چشمگیری تغییر کرد. 

سرشماری سال 1390 نشان داد که مازندرانی‌ها در میل به تک‌فرزندی از استان همسایه خود پیش افتاده‌اند و با سرعت به سمت سالمندی پیش می‌روند. در این سال خانواده‌های شهری تک‌فرزند گیلان 56 درصد خانواده‌های شهری استان را تشکیل می‌دادند و در مازندران هم خانواده‌های شهری دارای یک فرزند به مرز 61 درصد خانواده‌های شهری رسیدند. یعنی طی 5 سال در مازندران درصد خانواده‌های تک‌فرزند شهرنشین از 28 درصد به 61 درصد و در گیلان از 5/30 درصد به 56 درصد رسید.

کاهش میل به فرزندآوری در این 2 استان همسایه سبب شده که به سرعت در جاده سالمندی حرکت کنند و حتی از تهران به عنوان پرجمعیت‌ترین استان کشور هم جلوتر باشند. در حالی که میانگین باروری ایران بر اساس هشتمین سرشماری نفوس و مسکن 01/2 درصد اعلام شده، نرخ باروری در گیلان 38/1 و پس از آن در مازندران به عنوان دومین استان انتهای جدول باروری 51/1 ثبت شده تا این 2 استان از نظر شاخص باروری نیز از تهران با نرخ باروری 56/1 پیش باشند.


همسایه‌های پیر

این آمارها به شکل مشهودی از پیرشدن جمعیت در 2 استان شمالی خبر می‌دهند که با فاصله نسبت به سایر استان‌های کشور، همراه با استان تهران در حال پیر شدن هستند. آمارهای اداره کل ثبت ‌احوال مازندران از وقایع حیاتی سال 1396 نشان می‌دهند که تعداد ولادت‌ها در این استان نسبت به سال 1395 حدود 3 درصد کاهش یافت و در عین حال تعداد فوت‌ها در این سال نسبت به سال پیش از آن، 4/0 درصد بیشتر شد. تعداد ازدواج‌های ثبت شده در مازندران نیز در سال 1396 با کاهش 1/9 درصدی همراه بود. 

با این حال تلاش‌های زیادی برای رشد آمارهای جمعیتی مازندران در دست انجام است که مسئولان امیدوارند این اقدامات طی سال‌های آتی به بار بنشیند. در غیر این صورت، جامعه مازندران همراه با گیلان تا سال‌های آتی به جمعیتی فرسوده و کهنسال تبدیل خواهد شد و بابت بسیاری از جایگاه‌های شغلی و فعالیت‌های مربوط به نیروی انسانی با چالش مواجه می‌شود.

به پشتوانه همین آمارهای ارائه شده در مورد تک‌فرزندی و نرخ باروری در مازندران و گیلان، این 2 استان اکنون پیرترین استان‌های کشور هستند. در حالی که کمتر از 10 درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند، در گیلان 13 درصد جمعیت و در مازندران 12 درصد جمعیت جزو سالمندان هستند؛ سالمندانی که قطعا حضورشان برای جامعه نه به عنوان نیروی کار، فرصت و سرمایه محسوب می‌شود. مسئولان حوزه جمعیت مازندران از جمله «سید سعید آرام» مدیر کل بهزیستی مازندران پیش‌بینی‌ می‌کنند که تا سال 1405 احتمالا میانگین جمعیت سالمند مازندران به 20 درصد جمعیت استان هم برسد.


گلستان در مسیر سالمندی

هرچند که در این نوشتار کمتر نامی از گلستان به عنوان دیگر استان شمالی به میان آمد و این استان شرایط جمعیتی بهتری نسبت به 2 استان شمالی دیگر تجربه می‌کند، اما آمارهای رسمی و گفته‌های مسئولان استان نشان می‌دهد که گلستان هم با شیب تندی به سوی سالمندی در حرکت است. بنا به گفته‌های مسئولان ثبت احوال این استان، هرم سنی جمعیت گلستان به سمت پیری در حال حرکت است. 

گلستان نیز مانند مازندران، سال 1396 نسبت به سال پیش از آن آمار رو به کاهشی در ازدواج‌ها داشت. تعداد ولادت‌های سال 1396 این استان نسبت به سال 1395 مقداری کاهش نشان می‌دهد و فوت‌ها نیز افزایش داشته است. ضمن این‌که افزایش طلاق در این استان نیز بر کاهش فرزندآوری تاثیر مستقیم داشته است. خوشبختانه گلستان هنوز مانند مازندران در دسته استان‌های سالمند قرار ندارد. طبق آمارها در حال حاضر 5/8 درصد جمعیت گلستان سالمند هستند که پایین‌تر از میانگین کشوری است، اما رتبه نوزدهم گلستان در رشد جمعیت که بر اساس سرشماری سال 1395 ثبت شده، این استان را در نیمه پایینی رشد جمعیت استان‌های کشور قرار می‌دهد.


ریشه‌ها

این آمارها طی سال‌های اخیر در استان‌هایی ثبت شده که نسل‌های پیشین در آنها خانواده‌هایی پرجمعیت داشتند و به دلیل سبک زندگی، فرهنگ بومی، وابستگی اقتصاد و فعالیت‌های شغلی، تعریفی سنتی از خانواده در آنها دیده می‌شد. حالا مازندران و گیلان چندین سال است که با کاهش فرزندآوری مواجهند و به نظر می‌رسد با توجه به مشکلات اقتصادی و افزایش گرایش مردم استان به تغییر سبک زندگی، این روند همچنان پابرجا باشد. 

به عوامل این چالش باید مسائلی مانند مهاجرت‌ها، افزایش سن ازدواج، بالا رفتن سن فرزندآوری، کاهش میل به ازدواج و چالش‌های شغلی زنان را نیز افزود که باعث می‌شوند اگر میل به فرزندآوری کاهش نیابد، افزایش هم نداشته باشد.نکته قابل توجه دیگری که از این آمارها به دست می‌آید، ارتباط تک‌فرزندی و کاهش جمعیت با سطح رفاه و تحصیلات است. وضعیت اقتصادی و اجتماعی گیلان، مازندران و تهران نسبت به بسیاری از استان‌های دیگر بسیار مطلوب‌تر است، اما این شرایط نتوانسته تاثیری بر رشد فرزندآوری در این استان‌ها داشته باشد. 

پژوهش‌های انجام شده در این زمینه نشان می‌دهند که با افزایش سطح تحصیلات زنان، به طور نسبی امکان بروز پدیده‌ تک‌فرزندی هم افزایش می‌یابد. وقتی این وضعیت را در کنار آمار بالای دانش‌آموختگان و صدرنشینی مازندران در نرخ باسوادی کشور بگذاریم، ارتباط این عوامل با تک‌فرزندی در مازندران بهتر درک خواهد شد.


افزایش تراکم نسبی جمعیت

نگاهی به آخرین سرشماری انجام شده در کشور نکات جمعیتی قابل ملاحظه‌ای در مورد این 2 استان نشان می‌دهد. مازندران و گیلان همراه با استان قم، پس از استان‌های تهران و البرز بیشترین تراکم نسبی جمعیت را دارند. بر اساس همین آمار، سال 1395 تراکم نسبی جمعیت در این 2 استان نسبت به سال 1390 افزایش یافت. به عبارت دیگر، با وجود کاهش فرزندآوری و سرعت پایین افزایش جمعیت در این 2 استان، تراکم جمعیتی این 2 استان بیشتر شد. 

تراکم نسبی جمعیت در مازندران از 129 نفر در هر کیلومترمربع به 138 نفر در هر کیلومترمربع رسید. در گیلان نیز این تراکم جمعیتی از 177 نفر به 180 نفر رسید و در گلستان هم از 87 نفر به 92 نفر در هر کیلومترمربع افزایش یافت. این افزایش آماری با وجود رشد اندک جمعیت، ریشه در پدیده‌ جمعیتی مهاجرت دارد و نشان می‌دهد که استان‌های شمالی با افزایش جمعیت ناشی از مهاجرت مواجه‌اند.