رفقای کم‌نام و نشان شعر‌فارسی

نگار حسینخانی

 تاریخ پر است از کسانی که حقشان را از آن نگرفته‌اند. این وسط، جست‌وجوی مقصر- البته اگر مقصری در کار باشد- بیراهه بیهوده‌ای را پهن و عریض کرده و راه به جایی نبرده است. حالا خیلی‌ها می‌دانند تاریخ آنطور که سزاوار است حق هر کس را کف دستش نمی‌گذارد و بنابراین باید کلاه را بالاتر گذاشت و از صدها رویداد و واقعه مراقبت کرد تا بر سر حق آوار نشوند. تاریخ ادبیات هم از این ماجرا برکنار نبوده است؛ چه بسیار شاعرانی که هیچ کم از بزرگان سخن نداشته‌اند اما تاریخ ادبیات آنها را به ناشناخته‌ترین پستوهایش فرستاده است. دلایل اینکه چرا مثلا ابوسعید ابوالخیر که هم‌دوره باباطاهر بود ، حتی نیمی از شهرت او را نتوانست برای خود دست و پا کند بر عهده تاریخ‌نگاران ادبی است. ما در این گزارش صرفا خواسته‌ایم این حسرت تاریخی را برایتان فهرست کنیم و تعدادی از شاعران کمتر دیده شده را برشماریم. از قرن چهارم آغاز کرده‌ایم تا برسیم به پیش از معاصران؛ چرا که می‌خواستیم فقط بر شاعران کهن‌سرا متمرکز شویم. البته که پیش از قرن 4 نیز شعرهایی به فارسی نوشته شده است اما چون بیت چندانی از آنها به دستمان نرسیده، از همان قرن چهارم آغاز کرده‌ایم.

قرن چهارم

نخستین قرنی که در شعر فارسی می‌شود رویش حساب باز‌کرد، همین قرن است.

 رودکی را به‌عنوان مهم‌ترین شاعر این قرن می‌شناسیم، اما او شاعران هم‌دوره‌ای هم دارد که اگر شعرهای بیشتری از آنها باقی می‌ماند شاید امروز اینچنین زیر سایه رودکی نبودند.

معروف‌ترین شاعر: رودکی

شاعران در سایه:

 رابعه بلخی

چرا اهمیت دارد؟ با رودکی مشاعره می‌کرد و تحسین او را برمی‌انگیخت و در تنها 7 غزل و قطعه‌ای که از او باقی است وزنی به شعر فارسی افزوده است.

دقیقی

چرا اهمیت دارد؟ به‌خاطر اینکه پیش از فردوسی برای به‌نظم‌ درآوردن داستان‌های ملی، به حماسه‌سرایی روی آورد.

قرن پنجم

بیشتر شاعران این قرن به لحاظ رسیدن به شهرت رستگار شده‌اند، اما مانند هر قرن دیگری، شاعرانی هم زیر سایه بزرگان قرار گرفته‌اند درحالی‌که به هیچ‌وجه  کم‌اهمیت نیستند.

 معروف‌ترین شاعران: فردوسی - البته حکیم طوسی در قرن چهار و پنج می‌زیسته اما شاهنامه را در قرن پنجم کامل کرد-  خیام، باباطاهر و ناصرخسرو

شاعران در سایه:

 ابوسعید ابوالخیر

 چرا اهمیت دارد؟ در نوشتن رباعی، مثل خیام فلسفه را زندگی می‌کند.

 فرخی سیستانی

 چرا اهمیت دارد؟ قصیده را او بود که قوام بخشید.


قرن ششم

شعر فارسی از سیطره سبک خراسانی خارج می‌شود و به سبک عراقی تن می‌دهد. به همین فراخور، عشق آرام‌آرام جای حماسه را می‌گیرد. در این میان عاشقانی دل‌سوخته هم هستند مثل همیشه که تاریخ حقشان را مثل آب خوردن می‌خورد.

معروف‌ترین شاعران: عطار، سنایی، نظامی و خاقانی

شاعران در سایه:

 سوزنی سمرقندی

 چرا اهمیت دارد؟ جزو نخستین شاعرانی بود که قائل به ادب در ادبیات نبودند و شاعرانه ناسزا می‌گفتند!

 او یکی از معروف‌ترین شهرآشوب سرایان ادبیات کلاسیک است. 

قرن هفتم

در قرنی که سعدی و مولانا شعر نوشته باشند بدیهی است که کار برای دیگر شاعران سخت شود.

معروف‌ترین شاعران: سعدی و مولانا

شاعران در سایه:

 کمال‌الدین اسماعیل

 چرا اهمیت دارد؟ کار سخت را خوب انجام می‌داد مثلا ساختن قافیه‌ها و ردیف‌های دشوار.

 ذوالفقار شروانی

 چرا اهمیت دارد؟ او واضع شعر مصنوعی است.

قرن هشتم

قرن هشتم را باید سده سیطره بی‌چون و چرای حافظ دانست. حتی برخی معتقدند او بسیار از شاعران هم‌دوره‌اش متاثر بود، اما بلد بود طوری با زبان شعرش رفتار کند که در تاریخ بماند و دیگران هر چه کمرنگ‌ و کمرنگ‌تر شوند.

معروف‌ترین شاعران: حافظ و عبید 

شاعران در سایه: 

 ناصر بخارایی

 چرا اهمیت دارد؟ برخی غزل‌های حافظ آنقدر شبیه اوست که تا مدت‌ها بحث بر سر ناخنک‌های خواجه به شعرهای این شاعر داغ بود.

خواجوی کرمانی

چرا اهمیت دارد؟ «گفتا من آن ترنجم، کاندر جهان نگنجم».  دلیل دیگری لازم است؟

 جهان ملک‌خاتون

چرا اهمیت دارد؟ جسارت او در قرن هشتم بسیار مهم است. او در آن زمان شعرهایش را ثبت و ضبط  و از آنها دیوانی تهیه می‌کند، و صد البته که او این سد را با دشواری بسیار شکسته است.

قرن نهم

اگر می‌بینید که این بخش از گزارش ما خیلی خلاصه و تُنُک شده بگذارید به‌حساب خواجه حافظ شیرازی. استاد آنقدر حوزه تأثیرش گسترده بود که تا مدت‌ها همه به تقلید از او می‌پرداختند و شاعر قابل‌توجهی ظهور نمی‌کرد.

معروف‌ترین شاعر: جامی

شاعران در سایه: 

 ابن‌یمین

 چرا اهمیت دارد؟ خلاف اغلب شاعران هم عصرش علم فروش نبود.

قرن دهم

وضع در این قرن نیز بر همان منوال قرن پیش است. کلی شاعر میان‌مایه، مقلد حافظ و سعدی و مولوی روانه دربارها شده‌اند و شعر دندان‌گیر تازه‌ای چندان به چشم نمی‌خورد.

معروف‌ترین شاعر: وحشی بافقی

شاعران در سایه: 

 ظهوری ترشیزی

چرا اهمیت دارد؟ نخستین نشانه‌های سبک هندی در شعر او بروز کرد.

قرن یازدهم

2قرن طول کشید تا از پس مقلدان، سبک تازه‌ای متولد شود؛ سبک هندی... شاعر مهمش هم صائب تبریزی بود.

معروف‌ترین شاعر: صائب تبریزی

شاعران در سایه: 

 غنی کشمیری

چرا اهمیت دارد؟ همزمان با صائب و پیش از بیدل دهلوی به قوام سبک هندی کمک کرد.

 طالب آملی

چرا اهمیت دارد؟ همین بس که صائب برایش نوشت: «تا زبان طوطی خوش‌حرف آمل بسته‌اند/ برنیامد شور صائب از شکرزار سخن».

قرن دوازدهم

شاعران سبک هندی زیر سایه صائب تبریزی، جانی تازه به شعر فارسی بخشیدند تا در قرن بعد بیدل دهلوی بیاید و کار را تمام کند.

معروف ترین شاعر: بیدل دهلوی

شاعران در سایه: 

حزین لاهیجی

چرا اهمیت دارد؟ شعرش به اوج پختگی سبک هندی رسید، چون واپسین شاعر این سبک بود.

قرن سیزدهم

قرن، قرن کپی کارهاست؛ شاعران دوست‌داشتنی کار‌درست که حرف تازه‌ای برای گفتن ندارند و از طرفی هم از پیچیدگی‌های سبک هندی با شاعرانی چون بیدل و صائب خسته‌اند، تصمیم گرفته‌اند بازگشت ادبی را رقم بزنند و مثل حافظ و سعدی شعر بنویسند.

معروف‌ترین شاعر: عارف قزوینی

شاعران در سایه: 

 یغما جندقی

چرا اهمیت دارد؟ در هزل‌هایش که بسیار گزنده‌اند، وجه انتقادی مهمی نهفته است.