نخستین گام شعر خواندن

ساناز رحیم بیکی| مدرس و پژوهشگر ادبی



نخستین گام در خوانش آثار ادبیات کلاسیک، برگزیدن درست ترین نسخه از آنهاست. هرچند تا‌کنون، ضرورت این امر چنان که باید درک نشده است و درنظر غالب خوانندگان این متون، مهم نمی نماید، باید گفت اهمیت این موضوع تا به آنجاست که فهم درست اثر در گرو آن است.

در ادبیات کلاسیک ایران- اینجا شعر- نسخه‌(های) اصلی برخی آثار از زمان خلق آنها موجود بوده که منبع اصلی کتابت یا چاپ‌های بعدی از گذشته تا‌کنون قرار گرفته است؛ اما از عمده این آثار، نسخه‌ای به خط خود شاعر یا حتی به تأیید او وجود ندارد یا وجود داشته و بعدها در گذر زمان نابود شده؛ حتی در برخی موارد سروده‌های یک شاعر در زمان حیات او گردآوری نشده است. به هر حال، اکنون نسخه‌های بسیاری -گاه بالغ بر هزار- چه به‌صورت کامل و چه ناقص از این آثار وجود دارد. بدون شک این تعدد خالی از اشکال نیست.

سال‌های زیادی از ظهور صنعت چاپ در ایران نمی‌گذرد. پیش از این تاریخ، کاتبان بار نگارش یا نسخه‌برداری آثار را به دوش می‌کشیدند. حضور یک واسطه بین خالق اثر و مکتوب شده آن یا نسخه اصلی اثر و نگارش دیگر آن، اشکالاتی را به‌وجود می‌آورد. گاهی این کاتبان آگاهانه یا ناآگاهانه در اشعار دست می‌بردند و حذف و اضافاتی در آنها انجام می‌دادند و به تصور خویش به غنا، فهم و زیبایی بیشتر آن کمک می‌کردند.

 برخی از مهم‌ترین دلایل این تصرفات را می‌توان در ناخوانا بودن و غیرقابل‌فهم یا سخت‌فهم بودن برخی لغات در کتابت پیشین، اعمال سلیقه فردی در جابه‌جایی یا جایگزینی واژگان به‌منظور بهتر شدن کلام، اصلاح وزن و قافیه، افزایش کمی و... دانست. در سوی دیگر ماجرا شاعران قرار داشتند. برخی از آنها در شعر خود دست نمی‌بردند، در مقابل شاعرانی بودند که اعتقاد به بازبینی و اصلاح دوباره و چندباره سروده‌های خویش داشتند و همین امر سبب اختلاف‌هایی، حتی بین نسخه‌های اصلی و دست‌نویس خود شاعر می‌شد.

اگر از در دسترس نبودن تمامی نسخه‌های موجود برای مخاطبان این آثار و ناخوانا بودن برخی از آنها چشم بپوشیم؛ باز هم خوانندگان این آثار نمی‌توانند تمامی نسخه‌ها را بخوانند یا تخصصی در گزینش بهترین آنها ندارند. به همین دلیل یک تصحیح درست، از یک جهت، کمکی بزرگ به خوانندگان این آثار برای رهایی از سردرگمی در انتخاب درست ترین متن می‌کند و از جهتی دیگر مقدمات بهره‌بردن از گنجینه‌های سرشار ادب و فرهنگ کشور را فراهم می‌آورد.

یک تصحیح خوب تلاش دارد به دور از سلیقه شخصی مصحح تا جایی که براساس نسخه‌های موجود امکان دارد به متن اصلی نزدیک باشد. هم‌اکنون تصحیح‌های متعددی از آثار شاعران شاخص ایرانی در بازار موجود است که برخی از آنها رایج‌ترند. در میان این تصحیح‌ها نیز گزینش باید بر اساس هدف مخاطب اشعار باشد که آیا به‌دنبال نگاه تخصصی‌تر به این آثار هست یا خیر. ضمن اینکه رایج‌ترین تصحیح همیشه به معنی بهترین تصحیح نیست و یک تصحیح خوب از لحاظ علمی نیز پایان کار به‌شمار نمی‌رود زیرا با کشف نسخه‌های قدیمی‌تر و اصیل‌تر و دریافت بهتر از شاعر و دوره زندگی او تصحیح‌های موجود همواره باید به روز شوند.

به همین منظور در ادامه برخی از برترین تصحیح‌های آثار شاعران شاخص ادبیات کلاسیک ایران که محبوبیت بیشتری دارند، آمده است تا مرجعی برای عموم علاقه‌مندان به مطالعه این آثار باشد.

اگرچه «شاهنامه فردوسی» چاپ شده براساس نسخه مسکو مقبولیت بیشتری دارد اما تصحیح جلال خالقی مطلق در 4 مجلد، درست‌تر و به‌روزتر از آن است و تا حد زیادی اشکالات نسخه چاپ مسکو در آن رفع شده است.

در «رباعیات خیام» می‌توان به تصحیح محمدعلی فروغی و قاسم غنی که در عین رواج از بهترین نسخه‌ها‌ی موجود است، مراجعه کرد.

«کلیات خمسه» نظامی به تصحیح وحید دستگردی شامل «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه» تا امروز منقح‌ترین نسخه از این اثر بزرگ است.

تصحیح‌های محمدرضا شفیعی‌کدکنی بر آثار عطار از جمله «دیوان اشعار» او و مثنوی‌های «منطق‌الطیر»، «مصیبت‌نامه»، «اسرارنامه»، «تذکره‌الاولیا» و «الهی‌نامه» شاخص‌ترین کوشش در این زمینه است.

در «مثنوی» مولوی گذشته از تلاش‌های رینولد نیکلسون در به‌دست دادن تصحیح خوبی از این اثر، نسخه محمدعلی موحد و در «دیوان کبیر یا کلیات شمس تبریزی: شامل غزل‌ها، رباعی‌ها و ترجیع‌های مولوی» در کنار نسخه بدیع‌الزمان فروزانفر، تصحیح توفیق هاشم‌پور سبحانی معتبرتر هستند.

اگر گلستان و بوستان را از «کلیات سعدی» کنار بگذاریم، سایر بخش‌های آن شامل «رسالات»، «قصاید عربی»، «قصاید فارسی»، «مراثی»، «ملمعات»، «مثلثات»، «ترجیعات»، «طیبات»، «بدایع»، «خواتیم»، «غزلیات قدیم»، «صاحبیه»، «مثنویات»، «قطعات»، «رباعیات» و «مفردات» را بهتر است با مقدمه و تصحیح محمد‌علی فروغی خواند؛ اما در مورد «گلستان» و «بوستان» اولویت با تصحیح غلامحسین یوسفی است.

نسخه‌های تصحیح شده پرویز ناتل‌خانلری و سلیم نیساری از «دیوان حافظ» بهترین تصحیح‌های غیرذوقی این اثر هستند، اما تصحیح حسن ذوالفقاری علاوه بر ذکر اختلافات با نسخه‌های پیشین، کاربری آسان‌تری نیز دارد.

تصحیح‌های فوق ‌هم‌اکنون بهترین تصحیح‌های موجود هستند اما بدون شک خالی از عیب نیستند.