ارزیابی شبکه حمل‌ونقل زمینی؛ راهکاری برای کاهش سیل
محسن مصطفی/عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران
شبکه حمل‌ونقل زمینی به 2دسته اصلی جاده‌ها و شبکه ریلی تقسیمبندی می‌شود. تقسیمبندی راه‌های زمینی به‌طور کلی براساس عملکرد و وضعیت قرارگیری آنها در طبیعت صورت می‌گیرد. براساس عملکرد، راه‌های زمینی شامل راه‌های شریانی (آزاد‌راه، بزرگراه)، راه‌های اصلی (تأمین‌کننده ارتباط بین شهرهای کوچک و بزرگ) و راه‌های فرعی (تأمین‌کننده ارتباط بین شهرها و روستاها) هستند. همچنین براساس نحوه قرارگیری در طبیعت راه‌ها به راه‌های دشتی، تپه‌ماهوری و کوهستانی تقسیمبندی می‌شوند.
ساخت مسیرهای حمل‌ونقل زمینی به‌ویژه جاده، که یک اکوسیستم مصنوعی (Artificial Ecosystem) را در حاشیه خود ایجاد می‌کند، می‌تواند به ایجاد تغییراتی در مؤلفه‌های زیستی و غیرزیستی اطراف خود منجر شود. به این منطقه، ناحیه تأثیر جاده (Road-Effect Zone) گفته می‌شود. بررسی و مطالعه این ناحیه اخیرا در قالب علم اکولوژی جاده (Road Ecology) در جهان صورت می‌گیرد. در واقع ناحیه تأثیر جاده، نشان‌دهنده منطقه‌ای است که تحت‌تأثیر اکولوژیکی جاده و ترافیک ناشی از آن قرار دارد. اندازه ناحیه تأثیر جاده، به طیف وسیعی از عوامل وابسته است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به 1-وضعیت پوشش گیاهی، 2-پستی و بلندی منطقه، 3-مشخصات فنی جاده و 4-وضعیت منابع آبی و عوامل اقلیمی، اشاره کرد.
تبعات نادیده‌گرفتن ملاحظات اکولوژیکی در ساخت جاده
در برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت شبکه جاده باید فاکتورهای مهمی از جمله مشخصات فنی خودروها، میزان سوخت قابل دسترس و قیمت آن، ظرفیت سایر تکنولوژی‌های وابسته و وضعیت اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی منطقه درنظر گرفته شود. از طرفی غفلت و نادیده گرفتن ملاحظات اکولوژیکی در ساخت جاده، به وقوع خسارت‌های زیست‌محیطی جبران‌ناپذیر منجر خواهد شد و در برخی از موارد ممکن است به فاجعه‌های انسانی نیز ختم شود. از طرفی شبکه‌های حمل‌ونقل به‌عنوان ستون فقرات یک منطقه محسوب می‌شوند و از این جهت، اطمینان از ایجاد دسترسی آسان به مناطق مورد نیاز و حفظ ضوابط و معیارهای جاده‌های ارتباطی، در ایجاد و تداوم خدمات‌رسانی و رفاه، در یک منطقه نقش حیاتی دارد.
تغییرات اقلیمی، رشد سریع شهرنشینی و افزایش وابستگی شدید به زیرساخت‌های حمل‌ونقل در سال‌های اخیر، جوامع انسانی و محیط‌زیست را در معرض فشار توأمان قرار داده است. یکی از کاربردهای شبکه حمل‌ونقل کمک به جوامع انسانی در مواقع اضطراری و حوادث غیرمترقبه است. با وجود اینکه رابطه بین نقش مخرب حوادث طبیعی مانند سیل و شبکه‌های حمل‌ونقل پذیرفته شده، اما در بیشتر موارد به دلایل آن توجه نشده است. یکی از مهم‌ترین عوامل سیل‌خیز شدن جاده‌ها، وضعیت توپوگرافی محل احداث جاده و خاک منطقه است. زیرا به‌طور بالقوه جاده‌ها باعث کاهش نفوذپذیری خاک و ایجاد رواناب می‌شوند و احداث جاده‌ها در مناطقی که دارای پوشش جنگلی است، به‌دلیل حذف پوشش گیاهی و به‌هم‌خوردن وضعیت طبیعی خاک، به‌ویژه در صورتی که جاده مطابق با اصول فنی و زیست‌محیطی ساخته نشود، به‌طور مضاعف، جاری شدن رواناب را در پی خواهد داشت. علاوه بر آن، برخی از مطالعات نشان داده‌اند که بیشترین تلفات انسانی ناشی از سیل‌ها در محل جاده‌ها اتفاق می‌افتد. با توجه به موارد ذکرشده، درنظر گرفتن عوامل اکولوژیکی و زمین‌ساختی در زمان طراحی مسیرهای حمل‌ونقل نه‌تنها باعث کاهش مشکلات ایجادشده به‌خاطر احداث جاده‌ها می‌شود، بلکه باعث کاهش خسارت انسانی ناشی از سیل و همچنین بهره‌گیری از مزایای جاده‌ها در خدمات‌رسانی به مناطق سیل‌زده خواهد شد.
در برنامه‌ریزی شبکه جاده همواره باید این دیدگاه وجود داشته باشد که جاده ساخته‌شده علاوه بر اینکه در موارد معمولی قابلیت دسترسی به یک مکان را جهت انجام خدمات مورد نیاز فراهم نماید، در زمان‌های اضطراری نیز مانند وقوع سیل، زلزله و آتش‌سوزی قابل استفاده باشد. در برنامه‌ریزی مسیرهای حمل‌ونقل، به‌طور ویژه، اتصال بین مراکز جمعیتی (شهرها و روستاها) باید به‌صورتی انجام گیرد که مسیرهای جایگزین برای هر قطعه از آن وجود داشته باشد. همچنین، قابلیت اتصال شبکه (Network Connectivity) به‌صورت یک اصل در طراحی مسیر حمل‌ونقل درنظر گرفته شود. با درنظر گرفتن این عوامل، جاده‌ها باید در مکان‌هایی که خطر وقوع سیل، زمین‌لغزش، انقراض زیستگاه‌های گیاهی و جانوری و سایر حوادث غیرمترقبه وجود دارد، ساخته نشوند.
بی‌توجهی به مباحث اکولوژی جاده و سایر سازه‌های خطی ازجمله راه‌آهن و درنظر نگرفتن مسائل فنی و زیست‌محیطی مورد نیاز آن، در سیل‌های اخیر منجر به نتایجی شده که نه‌تنها این زیرساخت‌ها در حادثه مهمی مانند سیل نتوانسته‌اند کمک کنند، بلکه وجود آنها در بعضی موارد منجر به ایجاد سیل و وارد آمدن تلفات انسانی ازجمله در شیراز و آق‌قلا شده است.
راهکارها
رویکردهای موجود و استفاده‌شده برای ارزیابی تأثیرات ناشی از سیل در سیستم حمل‌ونقل در ایران ناقص است و به‌طور مناسب روابط پیچیده بین سیل و سیستم حمل‌ونقل درک نشده است. درک این مسئله نیازمند مطالعات کافی در این موارد و تجزیه و تحلیل‌های لازم توسط متخصصان امر، جهت شناخت روابط بین آنها و درنظر گرفتن این روابط برای مجریان است. با توجه به سیل‌های اخیر که مشکلاتی برای شبکه حمل‌ونقل به‌ویژه جاده‌ها به‌وجود آورده، لازم است قبل از ترمیم آنها اقدامات ذیل صورت گیرد تا در آینده از بروز مشکلات مشابه جلوگیری شود:
1- تهیه شناسنامه مسیرهای حمل‌ونقل آسیب‌دیده؛ به‌صورتی که اطلاعات مکانی، اکولوژیکی و اتصال شبکه آنها را بتوانند در گذشته و حال نشان دهند. اطلاعات مکانی شامل موقعیت جاده نسبت به محل‌های مناطق لغزشی و رانشی، گسل‌ها، رودخانه‌ها و کاربری اراضی موجود در گذشته و حال، اطلاعات اکولوژیکی شامل وضعیت پوشش گیاهی، جانوری و ارزیابی اکولوژیکی محل قرار گرفتن جاده است. همچنین اتصال شبکه که در آن وضعیت یک قطعه از شبکه حمل‌ونقل نسبت به سایر اجزای شبکه و نقاطی که جاده به آنها خدمات می‌دهد (گره‌ها) باید مورد ارزیابی قرار گیرد.
2- میزان ضرورت بازسازی جاده موجود مشخص شود، یعنی اینکه جاده موجود تا چه انداز جهت دسترسی به کاربری‌های هدف مورد نیاز است.
3- تعیین مسیرهای جایگزین برای جاده‌های آسیب‌دیده درصورتی که حذف آن ضروری است.
با توجه به موارد فوق باید در قالب توسعه محلی، منطقه‌ای و ملی هر کدام از قطعات شبکه‌های حمل‌ونقل به‌ویژه بخش‌های آسیب‌دیده در مناطق سیل‌زده ارزیابی شوند. سپس با دریافت نظرات کارشناسان مختلف مانند کارشناسان بخش راه‌سازی، منابع طبیعی و محیط‌زیست، منابع آب و زمین‌شناسی در مورد مسیرهای حمل‌ونقل آینده تصمیم‌گیری کنند که آیا این مسیرها باید بازسازی شوند و با روش‌های احیایی به طبیعت بازگردانده شود یا با توجه به نتایج ارزیابی اتصال شبکه، مسیرهای جایگزین برای آن معرفی شوند. بنابراین درصورت نیاز به حفظ مسیرهای مورد نظر، مطابق اصول فنی و زیست‌محیطی عملیات بازسازی صورت گیرد. اگرچه این روند مستلزم زمان و هزینه مناسب است، اما مسیر درست مبتنی بر استفاده از دانش و عقلانیت امر است که در راستای رسیدن به اهداف توسعه پایدار به‌شمار می‌آیند؛ به‌طوری که در آینده از به‌وجود آمدن مشکلات متعدد و هزینه‌های مضاعف ساخت جاده‌ها در مناطق تحت‌تأثیر سیل و حوداث مشابه کاسته شود.
در همینه زمینه :
