تاریخ هسته‌ای ایران

مائده امینی 

حالا دیگر 63سال می‌شود که ایران قدم در میدان فعالیت‌های هسته‌ای گذاشته است. کشورهایی که امروز روبه‌روی این فعالیت ایستاده‌اند، روزگاری نخستین رآکتور را به ایران هدیه داده و برای توسعه فعالیت‌های هسته‌ای‌اش، از حاکمان وقت، حمایت می‌کردند. آمریکا، آلمان و فرانسه؛ شروع فعالیت‌های هسته‌ای ایران با این اسامی گره خورده است. آمریکا، مخالف سرسخت امروز، از همان اواخر دهه20 نگران شده بود. نخست‌وزیری محمد مصدق، ‌آشوب بزرگی در دل همه آنها که تا پیش از این طور دیگری روی ایران حساب می‌کردند به پا کرده بود. نگرانی رئیس‌جمهور وقت آمریکا - آیزنهاور - از حمله ناگهانی اتحاد جماهیر شوروی به مرزهای ایران و کاهش قدرت غرب در ایران تا جایی پیش رفت که نخستین گام جدی در زمینه استفاده از فناوری هسته‌ای به کمک این کشور برداشته شد. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی عهدشکنی کشورهای دخیل در ماجرای هسته‌ای ایران، خسارت‌های سنگینی به ایران تحمیل کرد و پرونده هسته‌ای ایران به حالت تعلیق درآمد. فعالیت‌های هسته‌ای ایران به شکل کج‌دار و مریز بعد از انقلاب ادامه پیدا می‌کند تا اینکه با پایان یافتن جنگ تحمیلی، نیروگاه‌ها دوباره جان می‌گیرند. بعد از آن به واسطه شرایط مختلف سیاسی و اجتماعی، فعالیت‌ هسته‌ای در ایران نوسان‌های مختلفی را تجربه می‌کند؛‌ از صدور بیانیه‌های مختلف علیه ایران گرفته تا توافق تاریخی برجام و خروج آمریکا از آن.

1335 در چهاردهم اسفند‌ماه سال 35، توافقی بین ایران و آمریکا برای بنیانگذاری فعالیت هسته‌ای در ایران با همکاری آمریکا امضا شد که نخستین گام جدی در زمینه استفاده از علوم و فناوری هسته‌ای بود. شرط مهم این توافق، استفاده غیرنظامی ایران از انرژی اتمی بود.

1337 توافقنامه بین ایران و آمریکا در 12بهمن سال37 تصویب شد. در همین راستا، انستیتو علوم هسته‌ای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتو قرار داشت، از بغداد به تهران منتقل و دانشگاه تهران به مرکزی تحت عنوان «مرکز اتمی دانشگاه تهران» برای آموزش و پژوهش هسته‌ای مجهز شد. در همین سال ساخت یک رآکتور اتمی در دستور کار دولت قرار گرفت و به تصویب رسید. رئیس‌جمهور وقت آمریکا، با شعار اتم برای صلح، یک رآکتور اتمی به ایران هدیه کرد و این رآکتور 5مگاواتی، تبدیل به نقطه آغاز مهمی در زمینه فعالیت هسته‌ای ایران شد. تجهیزات مربوط به HOTCELL‌ در اختیار ایران قرار گرفت و ایران به عضویت آژانس بین‌المللی اتمی (I.A.E.A) درآمد.

1347 تا سال47، نمایندگان ایران در نشست‌های آژانس حضور داشتند اما گزارشی از سوی کشور ما ارائه نمی‌شد. با تصویب معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در این سال، ایران جزو نخستین دولت‌هایی بود که به این معاهده پیوست.

1353 بیست و دوم آذرماه سال53، فعالیت هسته‌ای ایران تحت نظارت آژانس بین‌المللی قرار گرفت. در همین سال، قرارداد چرخه سوخت هسته‌ای قابل‌تمدید با آمریکا به امضای دو طرف رسید. همچنین ایران با هند که پیشرفت چشمگیری در زمینه هسته‌ای به‌دست آورده بود، قرارداد همکاری هسته‌ای امضا کرد.

1355 قرارداد چرخه سوخت هسته‌ای 10ساله تمدید با آلمان غربی منعقد شد. در همین سال5 قرارداد مرتبط با هم به‌عنوان آخرین قراردادهای منعقده با آمریکایی‌ها امضا شد که طبق آنها شرکت آمریکایی موظف شده بود ابزار و قطعات لازم برای تبدیل رآکتور تحقیقاتی را در اختیار ایران قرار دهد. شرکت‌ واسطه آمریکایی همچنین وظیفه انجام نظارت و کنترل رآکتور تریگا و نصب و آزمایش دستگاه‌های سوخت رآکتور را حین شروع و راه‌اندازی بر عهده گرفته بود.

1356 قرارداد چرخه سوخت هسته‌ای 10ساله تمدید با فرانسه منعقد شد. در جریان توسعه فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سال مورد بحث، 4 لیزر با فعالیت حساس میکرون 16به ایران فرستاده شد. همچنین در سال 56 ایران در تلاش بود که 26.2 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده سطح بالا از آمریکا خریداری کند که این برنامه با سقوط شاه به تعلیق درآمد.

1363 سال 63، سال جان گرفتن دوباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران بود. جمهوری اسلامی عزم خود را جزم کرده بود تا فعالیت رآکتور بوشهر را دوباره آغاز کند. به محض آغاز فعالیت دوباره در بوشهر، دولت عراق بارها و بارها این نیروگاه را مورد حمله قرار داد و همین موضوع باعث شد روند پیشروی و تکمیل پروژه‌های هسته‌ای در همان ابتدای کار، بسیار کند شود. در همین سال ایران یک رآکتور تحقیقی غیرحساس از جمهوری خلق چین برای تحقیقات غنی‌سازی دریافت کرد.

1364 اکتشاف و فعالیت در ساغند یزد که از حدود 5هزار تن ذخایر اورانیوم برخوردار است، آغاز شد. همچنین در همین سال، تصمیم راه‌اندازی برنامه‌غنی‌سازی به وسیله سانتریفیوژ اتخاذ شد. در این راستا ایران از کشورهایی مثل کانادا، چین، اتریش، روسیه، اسپانیا و... درخواست کمک کرد.

1365 در سال65، یک موافقتنامه همکاری هسته‌ای بین ایران و پاکستان امضا شد که براساس آن متخصصان سازمان انرژی اتمی ایران گذراندن دوره‌های آموزشی خود در پاکستان را آغاز کردند. آرژانتین هم کشوری بود که در همین سال حاضر شد متخصصان داخلی ما را تحت آموزش قرار دهد و اورانیومی به ارزش 5.5میلیون دلار به ایران فروخت.

1367 قراردادی بین ایران و آرژانتین جهت انتقال فناوری غنی‌سازی اورانیوم منعقد شد.

1369 آزمایشگاه جدید جابر‌بن‌حیان توسط رئیس وقت مجلس شورای اسلامی در شانزدهم آبان سال69 افتتاح شد. بعد از پایان یافتن جنگ تحمیلی، ایران در حال انجام اقدامات مختلفی برای تقویت برنامه هسته‌ای خود بود. در یکم بهمن‌ماه همین سال، یک موافقتنامه با چین جهت ساخت یک رآکتورتحقیقی کوچک 27کیلوواتی در تاسیسات تحقیقات هسته‌ای اصفهان، امضا شد.

1370 دولت آرژانتین در سال 70، اقدام به لغو فروش فناوری هسته‌ای به ارزش 18میلیون دلار کرد. منابع مطبوعاتی این کشور اعلام کردند دولت آرژانتین تحت فشار آمریکا دست به این اقدام زده است.

1371 ایران در این سال تصمیم گرفت که کارخانه کیک زرد را در اردکان یزد تاسیس و رآکتور 5مگاواتی امیرآباد را که از اواخر دهه 60میلادی فعال بود، دوباره طراحی کند.

1373 دی‌ماه سال73، ایران که از حمایت آلمان، آرژانتین و... ناامید شده بود، ‌سراغ روس‌ها رفت و قرارداد سنگین 870 میلیون دلاری با روسیه (برای تکمیل و بازسازی نیروگاه بوشهر) منعقد کرد. طبق موافتنامه بین ایران و روسیه امور مربوط به رآکتور اول باید تا قبل از سال80-79 تمام می‌شد. ایران در همین سال رایزنی‌های خود با چین را ادامه داده و به موجب آن یک قرارداد 110میلیون دلاری با این کشور برای ساخت تاسیسات UCF اصفهان امضا کرد. این همکاری در حالی رخ داد که در نیمه دوم سال 73چین هم به‌علت فشارهای آمریکا در 29 آبان اعلام کرد که دیگر همکاری‌های تجاری خود با ایران در زمینه هسته‌ای را ادامه نخواهد داد.

1374 ماجرای هسته‌ای ایران برای روسیه جدی شد و این کشور حدود 150متخصص را بعد از امضای توافقنامه 870میلیون دلاری به‌کار گرفت. این کشور همچنین در سال74 ارسال لوازم و تجهیزات به ایران را کلید زد.

1376 در اواسط دهه 70، فشارهای آمریکا به ایران و تمام کشورهایی که در راستای تأمین قطعات یا لوازم مورد نیاز با سازمان اتمی ایران همکاری داشتند، به اوج رسید. سازمان انرژی اتمی ایران در 28مرداد این سال مجبور به صدور بیانیه‌ای رسمی به جهانیان شد: ایران برنامه‌ای برای تولید سلاح‌های هسته‌ای نداشته و نخواهد داشت. 

1381 جنگ سرد آمریکا علیه ایران به شکل رسمی آغاز شد. سال‌های80 و 81 را بحرانی‌ترین سال‌های تاریخ هسته‌ای ایران می‌دانند. آمریکا در سال 2002میلادی با انتشار تصاویر ماهواره‌ای مبهم از 2سایت اراک و نطنز، ایران را به داشتن برنامه تسلیحات هسته‌ای متهم کرد و خبر از آزمایشی مخفیانه در نیروگاه اتمی ایران داد. ریشه این افشاگری بی‌اساس به گزارش معجول گروهی به نام شورای مقاومت ملی در 28مرداد سال81 برمی‌گشت. ایران در پاسخ به آمریکا، به آژانس پیشنهاد بازرسی از تجهیزات خود را داد. این اتفاقات در حالی رقم می‌خورد که نخستین غنی‌سازی در ایران، در تابستان سال1381 انجام شده بود.

1382 سال82، سال آغاز مذاکرات هسته‌ای ایران است. از آنجا که حساسیت‌ها روی ایران بالا رفته بود، از این سال  به بعد، اتحادیه اروپا هم به‌طور جدی وارد مذاکرات هسته‌ای ایران می‌شود. در نشست مشترک وزرای خارجه 3کشور اروپایی و هیأت ایرانی که در سعدآباد تهران در سال82 برگزار شد، بیانیه‌ای اعلام شد که به موجب آن، ایران برای بازدید بازرسان آژانس انرژی اتمی از تأسیسات اتمی خود اعلام همکاری کرد و گازدهی در سانتریفیوژهای نظنر را در راستای راستی‌آزمایی و اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت هسته‌ای ایران، به‌صورت داوطلبانه و برای مدت محدود تعلیق کرد.  انگلیس و فرانسه متعهد شدند تا از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری کنند. در این مذاکرات ریاست هیأت ایرانی را حسن روحانی و کمال خرازی بر عهده داشتند.

1384 با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد، ایران در اردیبهشت 1384 به فعالیت‌های هسته‌‌ای خود که در پایان دوره ریاست جمهوری پیشین آغاز شده بود، ادامه داد.رئیس‌جمهور وقت ایران بیانیه سعد‌آباد را فاقد اعتبار می‌دانست. پیامد نخست این تصمیم، اخطار شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در پانزدهم بهمن 1384به ایران بود مبنی بر اینکه اگر تهران غنی‌سازی‌ اورانیوم را تعلیق نکند، موضوع را به شورای امنیت گزارش خواهد داد. با نادیده گرفتن این اخطار، هجدهم اسفند همین سال پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد انتقال یافت.

1385 دومین قطعنامه شورای امنیت با تهدید به تحریم‌های الزام‌آور دوم دی 1385با عنوان قطعنامه 1737تصویب شد. شورای امنیت با صدور این قطعنامه مجموعه تحریم‌هایی شامل تحریم تاسیسات حساس هسته‌ای و توقیف دارایی‌ها و شرکت‌های ایرانی مرتبط با برنامه هسته‎‌ای کشور را به تصویب رساند و به تهران 60 روز فرصت داد تا غنی‎سازی اورانیوم را به حالت تعلیق درآورد. در همین سال، مجتمع تولید آب سنگین اراک در 4شهریور‌ماه 1385 توسط رئیس‌جمهور وقت افتتاح شد.

1386 سومین قطعنامه شورای امنیت، چهارم فروردین همین سال به تصویب رسید. در این قطعنامه ضمن اینکه به ایران 60 روز زمان داده شده بود تا فعالیت‌های هسته‌ای خود را تعلیق کند از همه کشورهای جهان نیز خواسته شد تا همکاری خود با شرکت‌های ایرانی در زمینه انرژی هسته‌ای را محدود کنند. ممنوعیت صادرات و واردات سلاح‌های سنگین به ایران نیز از دیگر مفاد این قطعنامه بود.
چهارمین قطعنامه شورای امنیت به شماره 1803در سیزدهم اسفند 1386تحریم‌های اعمال شده در قطعنامه‌های قبلی علیه ایران را تشدید کرد.

1389 در 27 اردیبهشت سال 89، 3کشور ایران، برزیل و ترکیه در اجلاس 17می 2010مطابق با امضای یک بیانیه (معروف به بیانیه تهران) به توافق رسیدند. به موجب این بیانیه، ایران متعهد به عدم‌گسترش سلاح‌های هسته‌ای و مواد مرتبط با آن شد. حقوق تمامی اعضا از جمله حقوق جمهوری اسلامی ایران به استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای در تحقیق، تولید و استفاده از آن برای اهداف صلح‌آمیز به رسمیت شناخته شد.

1392 با روی کار آمدن دولت یازدهم، رویکرد ایران در جهان تغییر کرد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه و تیم همراه او، موفق شدند در سوم آذر‌ماه 1392 «توافق ژنو» یا «طرح اقدام مشترک» میان ایران و گروه 1+5 (آمریکا، روسیه، چین، انگلیس و فرانسه) را به امضا برسانند. براساس این توافق، مقرر شد گفت‌وگوها تا رسیدن به توافقی جامع ادامه یابد. تیم هسته‌ای کشورمان موفق شد در طول بازه زمانی شش‌ماهه نخست پس از توافق ژنو، 4.2میلیارد دلار از درآمدهای مسدود شده حاصل از فروش نفت را طی 8قسط به کشور بازگرداند. همچنین در بازه چهارماهه دور نخست تمدید توافق، ایران توانست به 2.8میلیارد دلار دیگر از این دارایی‌ها دست یابد. پس از تمدید هفت ماهه گفت‌وگوها نیز مقرر شد ماهانه 700میلیون دلار از سرمایه‌های ایران در بانک‌های خارجی آزاد شود.

1393 مردم در شب بیست‌وچهارم دی‌ماه برای جشن و سرور با عکس‌هایی از روحانی و ظریف، به خیابان‌ها آمدند. برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک، بعد از ماه‌ها مذاکره پیوسته و 17روز مذاکره فشرده به بار نشست. فدریکا موگرینی(مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا) و محمدجواد ظریف (وزیر امور خارجه ایران) در یک نشست رسمی در مقابل رسانه‌ها در وین با خواندن بیانیه‌ای به زبان انگلیسی و فارسی اعلام کردند که توافق نهایی در برنامه هسته‌ای ایران به‌دست آمده‌است؛ توافقی که براساس آن، با متوقف شدن بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران تحریم‌های اقتصادی علیه ایران کاهش پیدا کرد و در برخی حوزه‌ها لغو شد.

1394 در سیزدهم فروردین 94، پس از 2دور مذاکرات، تفاهم هسته‌ای لوزان میان ایران و گروه 1+5 صورت گرفت. بر این اساس، بنا شد هیچ‌یک از تأسیسات و فعالیت‌های مرتبط هسته‌ای متوقف، تعطیل یا تعلیق نشود و فعالیت‌های هسته‌ای ایران در تمامی تأسیسات هسته‌ای ادامه پیدا کند و به ایران اجازه داده شد ذخایر موجود مواد غنی شده خود را برای تولید مجتمع سوخت هسته‌ای یا صادرات آنها به بازارهای بین‌المللی در قبال خرید اورانیوم اختصاص دهد.

1397 در ۱۸ اردیبهشت سال 97، دونالد ترامپ - رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا - رسما از برجام خارج شد و بازگشت تحریم‌ها به‌صورت گذشته را اعلام کرد. این اتفاق در حالی بود که سایر کشورهای عضو 1+5 اعلام کردند تمایلی به خروج از برجام و لغو تعهدات ندارند. در یازدهم بهمن‌ماه همین سال وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس خبر از راه‌اندازی یک سازوکار برای برقرار کردن مراودات مالی با ایران دادند. «اینستکس» یک صندوق اعتباری مشترک (SPV) است که به‌منظور سهولت بخشیدن به تجارت مشروع بین فعالان اقتصادی اروپایی و ایران، در چهارچوب تلاش‌های اروپا برای حفظ برجام، ایجاد شده است.