سیل، مدیریت غیرعلمی را با خود برد

مهرداد مال‌عزیزی/ معمار و شهرساز
سیل، مهیب‌ترین بلای طبیعی است که عامل60درصد از خسارات بلایای طبیعی در جهان است، زلزله عامل 26درصد و طوفان عامل 14درصد این خساراتند. در شرایطی که خاک و گیاهان فرصت نیابند حجم بارش‌ها را جذب کرده و مازاد آن بیش از ظرفیت دامنه‌ها و دره‌ها به رواناب تبدیل شود، سیل پدید می‌آید. افزایش فرصت برای خاک و توسعه عرصه‌های گیاهی برای جذب بارش‌های جوی با دانش آبخیزداری و حفظ ظرفیت دره‌ها و دامنه‌ها برای هدایت مناسب رواناب‌ها با دانش آمایش سرزمین قابل برنامه‌ریزی است. بی‌تردید فقر طرح‌های آبخیزداری و طرح‌های آمایش سرزمین در برنامه‌ریزی‌های کشور، بدیهی‌ترین عوامل رخداد بلایای پی‌درپی محسوب می‌شوند. دانش آبخیزداری به کنترل سرعت جریان بارش از ارتفاعات و اصلاح شیب‌ها و ایجاد فرصت جذب بارش توسط خاک و پوشش گیاهی و افزایش سطح گیاهی از طریق احداث بندها و سدها و تراس‌بندی ودیواره‌سازی‌ دره‌ها و حفاظت خاک و کناره رودخانه‌ها و... اطلاق می‌شود. دانش آمایش سرزمین نیز به ظرفیت‌سنجی جغرافیای سرزمین از حیث ظرفیت منابع آب و خاک و ایجاد تعادل بین جمعیت و منابع و...

می‌پردازد. از مجموع ۱۶۲ میلیون هکتار حوزه‌های آبخیز در کشور فقط در ۲۵ میلیون هکتار طرح‌های آبخیزداری اجرا شده است؛ یعنی کمتر از 10درصد برنامه‌های دولت تاکنون محقق شده‌است. طرح‌های آبخیزداری سال 97استان لرستان تنها 30درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌اند. ظرفیت اجرای طرح‌های آبخیزداری استان خوزستان6میلیون هکتار برآورد شده که تنها در کمتر از یک میلیون هکتار طرح آبخیزداری صورت گرفته است. شدت سیلاب در حوضه زیارت و کردکوی استان گلستان با اجرای طرح‌های آبخیزداری بسیار کمتر از شدت سیلاب در حوضه گرگان‌رود حوالی آق قلا بوده است. از سویی دیگر، در تهیه و ابلاغ سند آمایش سرزمین نیز هیچ اراده‌ای وجود ندارد. خلأ تدوین سند آمایش سرزمین پس از تدوین سند چشم‌انداز توسعه کشور روزبه‌روز آشکارتر می‌شود. حاصل بخشی‌نگری در تصمیمات مدیریتی در اجرای طرح‌های سلیقه‌ای با فشار نمایندگان مجلس، فرمانداران، استانداران، شهرداران، نهادهای نظامی و... جز خشکسالی، گردوغبار و سیل نیست. تنگه ‌الله‌اکبر در دروازه ورودی شهر شیراز که دره هدایت آبراهه‌های بالادست محسوب می‌شد، همزمان با طرح توسعه آرامگاه خواجوی کرمانی در سال 1367خورشیدی، ابتدا به محل آوارهای ساختمانی و سپس به محل عبور و مرور تغییر کاربری داد. حجم سیلاب واریزه‌ای نوروز امسال شیراز با دوره بازگشت صدساله با بیش از 3 میلیون مترمکعب حاصل پاک‌تراشی اراضی شیبدار پارک ملی و تغییر کاربری به مستحدثات نظامی و اقدامات بخشی مدیریت‌های نابلد بود. طی سال‌های اخیر، ادبیات تخریب محیط‌زیست و بی‌کفایتی مدیران از جنگل‌تراشی و بیابان‌زایی و کاهش تراز سفره‌ها و فرونشست زمین گرفته تا افزایش جمعیت‌پذیری و ساخت و سازهای بی‌رویه شهرها و روستاها و... بین اقشار مردم کشور متداول شده است و تقریبا شعور حداکثری جامعه مدت‌هاست که بر بزه اغلب تصمیمات مدیران خیلی زودتر واقف می‌شود.

سال‌هاست که جنجال‌های مدیریت پس از بحران، کارایی خود را از دست داده است. اجرای طرح‌های ناپایدار سلیقه‌ای به دور از جوانب دانش روز جهان، دیر یا زود پس می‌زنند. اینکه تاب‌آوری سرزمین در مقابل بادهای شن و خشکسالی و سیلاب‌ها و زلزله و... کاهش یافته است نه از کاهش ظرفیت‌هاست بلکه حاصل مدیریت طرح‌هاست. اینکه 90درصد جمعیت کشور در 45درصد مساحت کشور و 10درصد باقیمانده در 55درصد مساحت آن مستقرند، کاملا یک خطای برنامه‌ای است که حالا حالاها نتایج ناگوار در بر خواهد داشت. حوادث سیلاب در شهرهای پلدختر و آق‌قلا و... ناشی از عدم‌ظرفیت‌سنجی میزان مداخله در محیط طبیعی این سکونتگاه‌هاست که از وظایف طرح‌های آمایش سرزمین است. طبق قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی مصوب 1389دولت مکلف شد تا سال ۱۴۰۴خورشیدی یعنی تا 6سال آینده حداقل 15درصد متوسط نزولات آسمانی سالانه کشور را از طریق کنترل آب‌های سطحی و عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری به حجم آب استحصالی کشور اضافه کرده و 100درصد تراز منفی آب‌های زیرزمینی دشت‌های کشور را جبران کند. طبق همین قانون دولت مکلف شد تا افق 1404نیز سند ملی توسعه کشاورزی، سند ملی توسعه منابع آب و سند ملی حفاظت محیط‌زیست و توسعه پایدار را اجرایی کند. طبق همین قانون دولت مکلف است اما با وجود این همه مصوبات قانونی همچنان اجرای بسیاری از آنها با مشکل روبه‌روست. قطعا اجرای صحیح طرح‌های مبتنی بر دانش روز جهان از تدوین صدها قانون متعدد بی‌حاصل اولی‌تر است. فرانسه با 220سال سابقه قانونگذاری با 3800قانون اداره می‌شود؛ درحالی‌که در ایران با 110سال سابقه قانونگذاری، بسیاری از 11هزار قانون آن تاکنون، بی‌استفاده مانده‌اند. بدیهی است به صرف تعدد در قوانین، پایداری حاصل نمی‌شود و سیل، مدیریت غیرعلمی را با خود می‌برد.