درآمدهای دولتی دست مردم را خالی نکنند

محمدهاشم اکبریانی/ عضو شورای سردبیری
در کشور ما کسی که پشت میز مدیریت و وزارت می‌نشیند، پیش از همه به دنبال بودجه است. انجام هر کاری به داشتن پولی وابسته است، بنابراین مدیر و وزیر تلاش خود را برای دریافت اعتبار بیشتر شروع می‌کنند. برای دوره‌ای طولانی، مدیریت در جامعه ما مدیریت هزینه بوده است. همین موضوع باعث شده شیوه‌های مدیریتی و ساختارهای اداری بر دریافت بودجه برای تامین هزینه استوار باشد. چارت سازمانی ادارات و وزارتخانه‌ها که شاکله سازمانی آنها را نشان می‌دهد، متکی بر مدیریت هزینه و دریافت اعتبار بوده است. این وضع به دلیل وجود منبعی به نام نفت بوده است. وقتی درآمد نفت وارد چرخه اقتصاد ایران شد، آنچه شکل گرفت، هزینه بود و بس. به همین دلیل کمتر اداره و سازمان و دستگاه و وزارتخانه‌ای بود که موجودیت خود را بر کسب درآمد قرار دهد. نفت باعث شد ساختار نهادهای حکومتی و مدیریتشان بر هزینه استوار باشد، نه درآمد.

از همان ابتدا و آنچنان که کارشناسان می‌گفتند، این وضع نمی‌توانست چندان پایدار بماند و بالاخره روزی فرا می‌رسید که حکومت بدون نفت بماند و بودجه‌ای از طریق نفت به بخش‌های گوناگون تزریق نشود.

چنین وضعی تا اندازه زیادی در جامعه امروز ما دیده می‌شود. تحریم یا هر عامل دیگری باعث شده نفت به اندازه کافی به فروش نرسد و درآمد حاصل از آن کفاف هزینه‌ها را ندهد. اگر کاهش شدید درآمد نفت را کنار مدیریت هزینه قرار دهیم، می‌شود آنچه شاهد آن هستیم. طبیعتا اگر دستگاه‌های حکومتی بنای خود را بر درآمدزایی از طریق تولید و ارائه خدمات می‌‌گذاشتند، امروزه وضع به شکل دیگری بود. در این میان می‌توان به درآمدهایی چون مالیات اشاره کرد اما مالیات به دو دلیل نتوانسته هزینه‌های حکومتی را پاسخگو باشد؛ اول آنکه بخش‌های بزرگ حکومتی،‌ خصولتی و خصوصی راه‌های فراوانی برای گریز از پرداخت پیدا کرده‌اند و ثانیا حکومت به اندازه‌ای بزرگ و گسترده است که مالیات‌های امروزی که از گروه‌هایی چون کارمندان، کارگران، برخی تولیدکنندگان و‌... اخذ می‌شود، نمی‌‌تواند پاسخ هزینه‌ها را بدهد.

با این توضیح می‌توان گفت وضع کنونی ما دو ویژگی دارد؛ اول درآمد نفت وجود ندارد و دوم دستگاه‌ها قادر به درآمدزایی نیستند. با این وجود، دستگاه‌های حکومتی باید به حیات خود ادامه دهند. اما چگونه؟ وقتی پول نیست و نمی‌توان درآمدی هم داشت، چطور می‌شود ادامه حیات داد؟ آیا می‌توان به منبعی اتکا کرد و درآمد به‌وجود آورد؟ به نظر پاسخ منفی است.

این امر نیازمند زمان، روش‌ها، برنامه‌ها، تغییر ساختارها و مانند اینهاست که ساده‌انگارانه است دستیابی به آنها را امکان‌پذیر بدانیم. به‌عنوان مثال، می‌توان گفت اخذ مالیات به شکل فراگیر آن می‌تواند قسمت مهمی از مشکل را حل کند، اما آیا دریافت مالیات از صاحبان سرمایه‌های بزرگ چه دولتی، چه خصولتی و چه خصوصی ممکن است؟ اگر این گروه در تاروپود سیستم اداری و ... نفوذ نداشتند، می‌شد امیدوار بود اما با آنچه امروز شاهد آن هستیم، دستیابی به این نوع مالیات فقط یک آرزوست و بس. می‌توان به افزایش تولید، درآمدزا‌کردن دستگاه‌ها و ... هم اشاره کرد اما بی‌تردید هیچ‌یک از آنها در شرایط کنونی عملی نیست.

آنچه می‌ماند، ساده‌ترین و دم‌دست‌ترین برنامه و سیاست است که به‌عنوان برنامه و اقدام اصلی مدنظر قرار می‌‌گیرد. این برنامه عبارتست از دریافت پول بیشتر از مردم که با روش‌های مختلفی صورت می‌پذیرد. مثلا شهرداری عوارض را افزایش می‌دهد، قیمت خودروهایی که دولت تولید می‌کند بالا می‌رود، هزینه‌های شکایات و دادخواست‌ها بیشتر می‌شود، یارانه‌ها به حداقل می‌رسد و... در کنار این روش، یک برنامه دیگر هم وجود دارد؛ کاهش هزینه‌ها که مهم‌ترین و در عین حال ساده‌ترین آنها تعدیل نیروست، نه شناسایی و کنارزدن هزینه‌های گزافی که ساختار بیمار سیستم مدیریتی آن را در ذات خود دارد.

چندی پیش احمد مسجد‌جامعی، عضو شورای شهر تهران در جلسه علنی این شورا موضوعی را مطرح کرد که بازتاب گسترده‌ای هم داشت؛ «ما در جیب مردم دست کردیم... می‌گوییم شهرداری دوره پیشین کارمند زیاد گرفته، نمی‌دانیم چه‌کار کنیم؟ بدهکار است، نمی‌دانیم چه کار کنیم؟ ساده‌ترین کار این است که 20درصد به این عوارض یا 20درصد به آن عوارض اضافه کنیم...» به نظر می‌آید این نظر مسجدجامعی شکل فراگیر به خود گرفته است. افزایش قیمت کالاهای دولتی مانند خودرو، افزایش تعرفه‌های گمرکی، تعدیل نیرو و... دست مردم را خالی می‌کند. همان ساده‌ترین راهی است که اتخاذ شده و ضرر و زیان آن، قبل از همه یقه طبقات متوسط، حقوق‌بگیر و کارگران را می‌گیرد.  درآمد نفت همراه با مدیریتی غلط که به‌صورت بهینه از این درآمد استفاده نکرد، دستگاه‌های مختلف را بیمار و صرفا هزینه‌بر کرده است، آنچه باید به آن اندیشید، حرکت نهادهای حکومتی به سمت درآمدزایی از راه‌هایی است که بدنه جامعه را با کمترین مشکل مواجه سازد؛ کاری مشکل، زمان‌بر و پیچیده که نیازمند مدیریتی قدرتمند و کارشناسانه است.