تجربه استفاده از آرشیو صدا و سیما در سال‌های اخیر به واسطه ساخت فیلم‌های مستند از تاریخ معاصر بیشتر شده است. زمانی که شبکه‌های فارسی‌زبان خارجی فعالیت زیادی در ساخت مستند درباره تاریخ معاصر ایران داشتند، در داخل ایران نیز به واسطه عقب‌نماندن از قافله به سفارش صدا و سیما یا مراکز و ارگان‌هایی خاص فعالیت‌هایی در این زمینه انجام شد؛ مستندسازان زیادی که عموما جوان بودند شروع به ساخت مستندهایی از شخصیت‌های معاصر و یا وقایع رخ داده در دهه50 و 60 کردند؛ مستندهایی که عموما از آرشیو صدا و سیما گرفته شده است. به گفته مستندسازان برای گرفتن این آرشیو باید نامه‌ای از یک ارگان یا سازمان برده شود تا آرشیو سازمان با آنها همکاری کند و ارائه آرشیو از سوی سازمان قانون‌نانوشته‌ای است که هنوز چهارچوب خاصی ندارد. با این حال بسیاری از مستندسازان معتقدند که در سال‌های اخیر دیگر آرشیو صدا وسیما حرف اول را نمی‌زند و اینترنت و آرشیوداران شخصی توانستند در این رقابت پیروز باشند.
قانون نانوشته برای آرشیو سازمان وجود دارد
ایمان گودرزی، مستندسازی است که همکاری سازمان‌هایی چون صدا و سیما را بستگی به ارگان‌هایی که مستندساز را معرفی می‌کنند، عنوان کرده؛ «معمولا مستندها با سفارش و حمایت سازمان و ارگان‌ها ساخته می‌شوند. تهیه‌کنندگان مستندها براساس معرفی‌نامه می‌توانند از آرشیو سازمان استفاده کنند و آرشیو سازمان هم براساس نیازمندی کارگردان به او کمک می‌کند. اینگونه نیست که تمام آرشیو در اختیار مستندسازان قرار بگیرد.» این مستندساز به دیجیتال‌شدن آرشیو در سازمان اشاره می‌کند و می‌گوید: «وقتی مستندساز آرشیوی می‌خواهد خودشان آن را کوتاه و در اختیار مستندساز قرار می‌دهند اما این را بگویم که قوانین آرشیو و ارائه آن به مستندسازان یک قانون نانوشته است و برای همکاری سلیقه هم گاهی حرف اول را می‌زند». کارگردان «قرارداد ۱۹ ژوئن» به نوع مستندها اشاره می‌کند؛ «معمولا مستندهایی که درجه الف دارند و با توجه به بودجه‌ای که دارند، کارگردان می‌تواند از آرشیو استفاده کند. گاهی شده مستندساز برای یک فریم عکس یک میلیون تومان می‌پردازد. معمولا هزینه‌ها هم نامتعارف هستند. هم‌اکنون افراد زیادی به‌صورت شخصی هستند که آرشیوهای دیده‌نشده زیادی دارند که رایگان در اختیار هنرمندان و مستند سازان قرار نمی‌دهند و ارائه آرشیو منوط به پرداخت هزینه است.» گودرزی به این نکته هم اشاره می‌کند که اکثر مستندسازان به‌دلیل سختی‌های گرفتن فیلم و عکس از آرشیو سازمان و ارگان‌های دیگر، بیشتر آرشیوهای شخصی خود را رد و بدل می‌کنند و این نوع کار، راحت‌ترین فعالیت مستندسازان شده است.
اینترنت دیگر حرف اول را می‌زند
مهدی مطهر از دیگر مستندسازانی است که تجربه استفاده از آرشیو سازمان را دارد وتـهـیه‌کنندگی مستندهای زیادی را برعهده داشته. وی می‌گوید: «فضای دسترسی به آرشیو در گذشته بسیار محدود بود. اما از دهه80 به واسطه فعالیت‌های رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور که تنوع شدید در ساخت مستند درباره ایران داشتند، آرشیو صدا و سیما و مرکز اسناد سختگیری‌ها را کمتر کردند تا از قافله عقب نمانند. با این حال هنوز هم دسترسی به آرشیو سخت است. گاهی هم آرشیو در اختیار مستندسازانی قرار می‌گیرد که فکر می‌کنند باید مستندها را کنار هم بگذارند و هیچ خط داستانی در مستند وجود ندارد». تهیه‌کننده مستند «حلب، سکوت، جنگ» از تجربه‌خود در همکاری با بخش آرشیو سازمان می‌گوید: «من از صدا و سیما آرشیوهایی که می‌خواستم خریداری نکردم اما از کسانی که آرشیوهای شخصی داشتند، بیشتر تهاتر کردم. در میان مراکز و ارگان‌هایی که آرشیو دارند مرکز اسناد، آرشیو را می‌فروشد و مستندساز در ازای پرداخت پول می‌تواند به آرشیو دسترسی داشته باشد». مطهر به نکته دیگری نیز اشاره می‌کند:« هم‌اکنون برخلاف سال‌های گذشته، انحصار آرشیو دیگر در دست صدا و سیما نیست و خیلی از جاها هستند که مانند تلویزیون آرشیو‌ها را دارند. ما 3 برابر آرشیو تلویزیون، کسانی را داریم که به‌صورت شخصی آرشیو دارند. حالا دیگر تلویزیون تنها مرجع نیست».
گنجی که نادیده گرفته می‌شود
مـهدی نـقـویـان، مستندساز می‌گوید: «آرشیو، اسناد یک مملکت است که باید به خوبی نگهداری شود و در همه جای دنیا نیز اینگونه است که هر کسی دسترسی به این آرشیو نداشته باشد. در بسیاری از کشورها این آرشیو دیجیتال‌شده و نگهداری می‌شوند و مستندساز در یک پروسه خاص می‌تواند با یک جست‌و جو آنچه می‌خواهد را با پرداخت هزینه به‌دست بیاورد. اما در آرشیو صدا و سیما برنامه مشخص وجود ندارد. این آرشیو در صدا و سیما نگهداری می‌شود اما وقتی هم در اختیار یک مستندساز قرار می‌گیرد، هزینه‌ای نمی‌گیرند اما به برخی آرشیو را می‌دهند و به برخی هم آرشیو را نمی‌دهند. بیشتر مستندسازان برای استفاده از آرشیو سازمان باید نامه‌ای را از ارگان یا سازمانی ببرند تا با آنها همکاری شود. کارها براساس نامه‌نگاری‌ها انجام می‌شود. به شخص عادی آرشیو داده نمی‌شود.» نقویان که بیشترین تجربه همکاری با صداو سیما را داشته و از آرشیو استفاده کرده است، عنوان می‌کند: «بهترین و بیشترین آرشیو هم‌اکنون اینترنت است. درست است که در آرشیو صدا و سیما یک گنج بزرگ وجود دارد اما موضوعات زیادی در اینترنت هست که مستندسازان می‌توانند از آن استفاده کنند».
تازه نفس‌ها
کلکسیون‌داران شخصی و اینترنت رقیب اصلی آرشیو صدا و سیما شده‌اند
در همینه زمینه :
