پدیده‌های نوظهور در4 دهه معماری

علی اعطا عضوشورای شهر تهران



روز گذشته، گزارش نشست «چشم‌اندازی به معماری فردا» منتشر و در آن سخنان رئیس کمیته معماری شورای شهر به‌صورت کامل درج نشد. ضمن پوزش، اظهارات علی‌اعطا به صورت کامل در زیر می‌آید. 
وقتی دوره‌های تاریخی برای معماری مشخص می‌کنیم، در اصل یک‌سری سنگ نشانه مشخص می‌کنیم که ممکن است به‌خودی خود اصالتی نداشته باشد. وقتی از معماری بعد از انقلاب صحبت می‌کنیم باید توجه کنیم جریان معماری بعد از انقلاب اگر تحولات جدی داشته ، قاعدتا مثل خود انقلاب زمینه‌هایی پیش از آن داشته است. از سال 49جریانات جدیدی در معماری ایران شکل گرفت که کنگره‌های بین‌المللی معماری و حضور معماران شاخص ایرانی و بین‌المللی در آن مؤثر بود و در دهه 50 آثاری تولید شد که خبر از یک جریان جدید در معماری می‌دهد که زبان مدرن دارد اما به‌نحوی به تاریخ، فرهنگ و هویت توجه می‌کند؛ بنابراین، همانطور که در بحث انقلاب اسلامی ما از زمینه‌های منجر به انقلاب صحبت می‌کنیم، در بحث معماری هم همین‌گونه است. آثار شاخصی مثل موزه هنرهای معاصر، مرکز مدیریت هاروارد یا دانشگاه امام صادق(ع) و برج آزادی ساخته می‌شود. بعد از انقلاب، به سرعت به ما جنگ تحمیل می‌شود. طبیعی است در دوران جنگ تحمیلی و به عبارت بهتر دوران دفاع‌مقدس، اولویت‌های ما متفاوت می‌شود. طبیعی است که در این دوره، مسئله معماری اولویت ندارد یا اینکه معماری در حوزه‌های خاصی مصداق می‌یابد؛ مثل مباحث بازسازی یا مهندسی در دوران جنگ. اینها سرفصل‌های مهمی است که حتما باید راجع به آن گفت‌وگو کرد اما در چارچوبی که الان صحبت می‌کنیم، موضوع بحث ما نیست. در آن زمان آنچه در حوزه معماری به‌عنوان یک حرکت پیشران جلو می‌رفت و منجر به شکل‌گیری آثار شاخص می‌شد، تغییر کرد. دیگر کسی مسئله‌اش تولید آثار برجسته و شاخص و واجد کیفیت‌های خاص معمارانه نبود و طبیعتا منابع در حوزه معماری مصرف نمی‌شد. از سال‌های 68 وارد دوره سازندگی و حضور جریان قدرتمند در حوزه ساخت‌وساز شدیم. در شهرهای بزرگ، پایتخت و نقاط مختلف کشور، با انبوهی از ساخت‌وسازهایی مواجه شدیم که به‌نحوی بحث غالب بحث کمیت بود و نه کیفیت و میزان ساخت‌وساز مطرح بود. به‌تدریج از نیمه‌های دوم دهه 70وارد مقاطعی می‌شویم که تدریجا جامعه متوجه مسئله‌ای به نام کیفیت معماری می‌شود. بحث کیفیت به میان می‌آید. جریان‌هایی را می‌بینیم که عملا متمرکز می‌شوند روی بحث کیفیت پدیدآوری آثار معماری؛ چه در بخش خصوصی و توسط مردم و چه توسط دولت  یا مدیریت شهری.

یک مثال می‌زنم از جریانی که به‌طور مشخص ایده کیفیت در معماری را دنبال می‌کرد. در نیمه دوم دهه70 یا اوایل دهه 80 یک اتفاقی با حمایت و هدایت دولت شکل گرفت، تحت عنوان طراحی معماری سفارتخانه‌ها. وقتی ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها مطرح شد، این بحث مطرح بود که بالاخره معماری یک کشور، فرهنگ و تمدن آن کشور را نمایندگی می‌کند. وقتی ما ساختمان‌هایی به‌عنوان ساختمان نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در دیگر کشورها داریم، چرا معماری این ساختمان‌ها، ایده گفت‌وگو را نمایندگی نکند. بالاخره جریانی شکل گرفت و آثاری طراحی شد و تعدادی از آنها به اجرا درآمد. این امر یعنی یک نگاه کیفی به معماری. در داخل کشور هم به همین ترتیب و در مدیریت شهری هم به همین ترتیب.

در یکی، دو دهه اخیر در صحنه معماری امروز ایران، شاهد پدیده قابل‌توجهی بوده‌ایم. رویه این بوده که پروژه‌ها و آثار قابل توجه، توسط شرکت‌های مهندسی مشاور طراحی شود؛ یعنی شرکت‌هایی که از طریق مرجع دولتی، یعنی از سازمان برنامه و بودجه تشخیص صلاحیت شده‌اند. در کنار آنها در یکی، دو دهه اخیر شاهد پدیده دیگری هم بوده‌ایم که می‌توان با کمی تسامح آنها را معمار منفرد نامید. این افراد در کنار دفاتر رسمی مهندسی مشاور که به‌عنوان دفاتری که از یک مرجع دولتی یعنی سازمان برنامه و بودجه تشخیص صلاحیت شدند، شروع به‌کار کردند. آثار شاخصی توسط آنها ایجاد شد و به اعتبار تلاش‌های فردی شناخته شدند. عملا از همان مقطع به بعد این جریان موازی با جریان دفاتر مهندسی مشاور شکل گرفت و حتی از آن جلو زد. تصور می‌کنم در آینده جریان پیشرو معماری کمتر می‌توان انتظار داشت از دل دفاتر مهندسی مشاور جریانی متولد شود. آن جریان موازی در آن مقطع شکل گرفت و البته بعدها در مدیریت شهری هم به رسمیت شناخته شد؛ یعنی آنها توانستند با شهرداری کار کنند و طرف قرارداد باشند و آثار مهمی ایجاد کنند. اما در کنار این دو جریان، یعنی شرکت‌های تشخیص صلاحیت شده مشاور و معماران منفرد، با انبوهی از ساخت و سازها مواجهیم که عملا نه شرکت‌های مهندسی مشاور و نه آن معماران منفرد در آن دخالتی ندارند. این ساخت و سازها با سازوکاری دیگر شکل می‌گیرند و سیمای عمومی از شهر را شکل می‌دهند؛ یک نوع جریان غیرمتخصص در ساخت و ساز که عمدتا توسط سازندگان غیرمتخصص که البته تدریجا حرفه‌ای شده‌اند، شکل می‌گیرند و مهندسین نیز در آن فرایند حضور صوری دارند. بعضا گفته می‌شود بیش از 97درصد جریان ساخت و ساز، چنین سازوکاری دارد.