چاه‌ها علیه دشت‌ها

تنگنای معیشت یا مقاومت در برابر قانون؛ نتیجه روشن است تعداد چاه‌های غیرمجاز، به‌عنوان تهدیدی علیه منابع آبی و خطری جدی برای دشت‌ها و فرونشست زمین، در طول 12سال گذشته، 3 برابر شده است. قانونی هم که سال89 به وزارت نیرو ابلاغ شده، مشکلی را حل نکرده و بحران ادامه دارد. آب هست اما کم است، البته چاه هست اما زیاد است، آن هم از جنس غیرمجاز. اوضاع پیچیده است و اراده‌ها ضعیف و برقی‌کردن چاه‌های کشاورزی و نصب کنتورهای هوشمند هم باعث نشده تا برداشت‌های بی‌رویه کمتر شود.

آمارها ناامیدکننده‌اند، چنانکه معاون آب و آبفای وزارت نیرو می‌گوید: ۱۲سال پیش ۱۰۰هزار حلقه چاه غیرمجاز در ایران وجود داشت که اکنون به ۳۰۰ هزار حلقه چاه رسیده است. به گفته قاسم تقی‌زاده خامسی، میزان برداشت آب از این چاه‌های غیرمجاز از 4 میلیارد مترمکعب به ۸.۵ میلیارد مترمکعب رسیده است. تقی‌زاده خامسی در بیان ریشه‌های این مشکل تأکید می‌کند: در الگوی کشت تغییر جدی صورت نگرفته و افرادی هم که مجوز قانونی حفر چاه دارند، چندبرابر بیش از مجوز، آب برداشت می‌کنند و اگر روند حفر چاه‌های غیرمجاز متوقف نشود و نظارتی بر برداشت آب از چاه‌های دارای پروانه صورت نگیرد، نمی‌توان آینده خوبی برای آب در کنار فرونشست زمین و مرگ دشت‌های کشور متصور شد. به گفته قاسم تقی‌زاده خامسی، این زنگ خطری نه فقط برای منابع آب زیرزمینی ایران که هشدار جدی درخصوص فرونشست زمین ایران است.

مرگ ابدی دشت‌ها
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی هم نظر معاون آب و آبفای وزارت نیرو را تأیید می‌کند و به مرگ ابدی دشت‌های ایران درصورت تداوم برداشت بی‌رویه آب اشاره کرده و هشدار می‌دهد: پدیده فرونشست زمین در مساحتی بیش از ۷۰۰ کیلومترمربع در دشت‌های ورامین، پیشوا و پاکدشت رخ داده و در حال گسترش است. به گفته او، با افت سطح ایستابی فشار حفره‌ای موجود بین دانه‌بندی از بین رفته و نهشته‌ها به هم فشرده و لایه‌های آبرفتی باریک‌تر می‌شوند و در سطح زمین نشست اتفاق می‌افتد.
پیش از این محمد حاج رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت منابع آب ایران با اشاره به اینکه امسال برای انسداد ۱۵هزار حلقه چاه برنامه‌ریزی کرده‌ایم، گفته بود به‌دلیل مشکلات معیشتی برای اقدام در این زمینه دست نگه داشته‌ایم.

به گفته مدیرعامل شرکت منابع آب ایران، برنامه‌ریزی‌هایی برای انسداد ۱۰۳هزار حلقه چاه عمیق و به همین میزان چاه‌های نیمه‌عمیق در قالب یک برنامه پنج‌ساله مدنظر قرار گرفته است. طبق آمارهای وزارت نیرو پارسال قرار بود برنامه انسداد ۱۵هزار حلقه چاه اجرایی شود که از این میزان ۱۳هزار حلقه چاه مسدود شده است. او در عین حال با اشاره به شرایط و میزان بارندگی‌ها و مشکلات معیشتی کشاورزان تأکید می‌کند: از ابتدای امسال تاکنون در انسداد ضربتی چاه‌های غیرمجاز با احتیاط و رعایت بیشتری عمل کرده‌ایم، بنابراین سال ۹۷ تعداد انسداد چاه‌های غیرمجاز رقم قابل توجهی نبوده است. البته در این میان جواد میبدی، مدیرکل دفتر نظام‌های بهره‌برداری و حفاظت آب و آبفای وزارت نیرو هم آمارهای متفاوتی ارائه می‌دهد و می‌گوید: از ابتدای اجرای طرح احیا در سال۱۳۹۴ تا نیمه اول سال‌جاری، در مجموع ۴۴ هزار و ۵۷۲ حلقه چاه غیرمجاز با حجمی معادل ۲میلیارد و ۲۵۷ میلیون مترمکعب مسدود شده است.

قانونی که آب رفت
تیرماه سال 1389 بود که علی لاریجانی، رئیس مجلس قانون مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز را ابلاغ کرد و وزارت نیرو موظف شد علاوه بر اطلاع‌رسانی فراگیر و مؤثر به ذی‌نفعان، ظرف 2 سال تمام پس از ابلاغ قانون، برای همه چاه‌های آب کشاورزی فعال فاقد پروانه واقع در همه دشت‌های ایران که قبل از پایان سال 1385 حفر و وزارت نیرو و دستگاه‌های تابعه استانی آنها را شناسایی کرده باشند و براساس ظرفیت آبی دشت مرتبط و با رعایت حریم چاه‌های مجاز و عدم‌اضرار به دیگران و عموم، مشروط به اجرای آبیاری تحت فشار، برای متقاضی، پروانه بهره‌برداری صادر کند. این قانون بیش از آنکه به بستن چاه‌های غیرمجاز کمک کند، کام مالکان چاه‌های فاقد مجوزی را شیرین کرد که پیش از سال1385 چاه خود را حفر کرده بودند. پیام این قانون بیش از آنکه بازدارنده باشد، در عمل انگیزه افراد برای حفر چاه‌های جدید را تقویت کرد و وزارت نیرو هم برای بستن این چاه‌ها با مقاومت منطقه‌ای و محلی مواجه شد، زیرا معیشت کشاورزان را به خطر انداخته بود.

   چاه بکن، مجوز بگیر
محسن رفعتی، مدیر مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وابسته به وزارت جهاد کشاورزی دی‌ماه امسال اعلام کرد: در سراسر ایران ۷۶۳ هزار چاه داریم که ۳۸۰ هزار مورد آن غیرمجاز است. از سوی دیگر، عبدالله فاضلی، دبیر طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی شرکت مدیریت منابع آب ایران با بیان اینکه «هم‌اکنون در سطح تمامی دشت‌های کشور با افت و کسری مخزن سفره‌های آب زیرزمینی روبه‌رو هستیم و به‌ندرت دشتی وجود دارد که با چنین شرایطی مواجه نباشد»، می‌گوید: ۴۲ میلیارد مترمکعب از منابع سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود که افزون بر ۴.۷ میلیارد مترمکعب از این رقم مربوط به برداشت از چاه‌های غیرمجاز است.