قدرت حاکمیت به جمعیت وابسته است

مریم سمائی

کافی است حرفی از آوردن فرزند بزنید، فورا با نگرانی و تعجب می‌گویند فرزندآوری در این شرایط؟ این روزها بسیاری از زوج‌ها به دلایل متعدد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تمایلی به فرزند‌آوری ندارند و آن را موکول به آینده می‌کنند یا حتی پرونده آن را برای همیشه می‌بندند. این در حالی است که جمعیت، نه‌تنها می‌تواند به‌عنوان یکی از ارکان قدرت در هر کشوری محسوب شود، بلکه فرزندآوری نیاز ذاتی زوجین است.بسیاری از جمعیت‌شناسان معتقدند که در شرایط مناسب اقتصادی، رشد جمعیت، محرک مهمی برای رشد اقتصادی و افزایش سطح رفاه در زندگی افراد است اما متأسفانه در ایران وضعیت نامناسب درآمد خانواده‌ها باعث تمایل نداشتن آنان به فرزندآوری شده است. از سوی دیگر شناخت نادرست تحولات جمعیتی و نگرش تک‌بُعدی به این تحولات موجب ارائه طرح‌ها و برنامه‌های جمعیتی به‌صورت ناقص یا شتابزده می‌شود که نه‌تنها مفید و مؤثر نیست بلکه گاه به خساراتی غیرقابل جبران منتهی می‌شود.در این‌باره گفت‌وگویی با محمد‌جلال عباسی -رئیس مؤسسه مطالعات جمعیت کشور، رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران و استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران- داشتیم که در ادامه می‌خوانید.

لطفا در ابتدا توضیحی درباره سیاست‌های جمعیتی ارائه بفرمایید.

سیاست‌های جمعیتی مجموعه تدابیری است که برای بهبود وضعیت جمعیت در جامعه اتخاذ و اجرا می‌شود. این برنامه‌ها و سیاست‌ها باید متناسب با شرایط روز جامعه تدوین شود، چرا‌که جمعیت و شاخص‌های جمعیتی موضوعاتی پویا و جامع هستند که همیشه در حال تغییرند و نمی‌توان بدون توجه داشتن به تغییرات آنها سیاست‌ها را اتخاذ کرد. در اواخر دهه60 و اوایل دهه70 در ایران و در خیلی از کشورهای در حال توسعه به‌دلیل بالا بودن رشد جمعیت و سطح باروری، سیاست‌های کنترلی جمعیت اعمال شد. اگر رشد جمعیت دهه60 ادامه پیدا می‌کرد هر 20سال، جمعیت 2برابر می‌شد و این در حالی بود که ارائه امکانات برای چنین جمعیتی امکانپذیر نبود و باید دولت به سمت اجرای برنامه‌های کنترلی پیش می‌رفت.

هم‌اکنون نرخ رشد جمعیت و میزان باروری در ایران چگونه است؟

هم‌اکنون باروری در ایران به سطح جانشینی و حتی پایین‌تر از آن رسیده و تمایل مردم به فرزند‌آوری تغییر کرده است. طبق آمارهایی که وجود دارد زوجین به‌طور متوسط خواهان 2.5 فرزند هستند اما شرایط ناامن اقتصادی و اجتماعی مانع از فرزند‌آوری می‌شود. در حال حاضر نرخ رشد جمعیت 1.3 است و طبق آمار سال95 میزان باروری کل (تعداد متوسط فرزندان هر زن در طول دوره باروری) حدود 2فرزند اعلام شده که همان « باروری سطح جانشینی» است ولی این سطح جانشینی سطح مقطعی است؛ به این معنی که افرادی که فرزند‌آوری را به تأخیر انداخته بودند فرزندی به دنیا آورده‌اند، اما مشخص نیست که این فرزندآوری ادامه پیدا کند یا نه. کشورهایی که به این سطح می‌رسند برای اینکه رشد جمعیت آنها در دراز مدت منفی نشود و ساختار جمعیت تغییر نکند سیاست‌های افزایشی را دنبال می‌کنند.

سیاست‌های افزایشی جمعیت منجر به افزایش بیش از حد جمعیت نمی‌شود؟ و نکته دیگر آیا  اینکه امکانات موجود در ایران جوابگوی افزایش جمعیت است؟

سیاست‌های افزایشی جمعیت معمولا خیلی کُند جواب می‌دهد و زمانبر و هزینه‌بر است، بنابراین حتی اگر سیاست‌های تشویق فرزندآوری نیز اعمال شود موجب انفجار جمعیت نخواهد شد. از سوی دیگر با توجه به شرایط جمعیتی، اجرای سیاست‌های افزایشی نیاز کشور است و لازم است که حتما اجرا شود. در واقع سیاست‌های افزایشی کمک می‌کند که رشد جمعیت در جامعه ما به کُندی کاهش پیدا کند و دیرتر به صفر برسد. وقتی ما حرف از سیاست افزایشی به میان می‌آوریم به این معنی نیست که رشد جمعیت به 2 یا 3درصد برسد بلکه منظور این است که روند کاهش جمعیت کُند شود. تمام تلاش کشورهایی که سیاست‌های افزایشی را دنبال می‌کنند تضمین کاهش رشد جمعیت و پیشگیری از آن است. نکته قابل‌توجه دیگر این است که سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی مقام معظم رهبری در کشور بندهای مختلفی دارد که باید به تمام ابعاد آن توجه داشت. افزایش باروری و فرزندآوری، بدون فراهم‌کردن شرایط مناسب برای جوانان، بهبود سطح بهداشتی جامعه، تحکیم خانواده و... امکانپذیر نخواهد بود.

اگر سیاست‌های افزایشی را دنبال نکنیم چه اتفاقی رخ می‌دهد؟

اگر سیاست‌های افزایشی اجرا نشود و مردم را به فرزند‌آوری تشویق نکنیم رشد جمعیت ما به صفر نزدیک شده و حتی ممکن است در آینده رشد منفی داشته باشد، در این صورت ممکن است که «تله باروری پایین» ایجاد شود که دیگر بازگشت به شرایط دستیابی به باروری سطح جانشینی امکانپذیر نیست. وقتی باروری به سطح پایینی سوق پیدا کرد افراد به یک‌سری از رفتارها عادت می‌کنند؛ به‌عنوان مثال ازدواج نمی‌کنند یا فرزند نمی‌خواهند و یا به جای 2فرزند، تک فرزندی را قبول می‌کنند. به‌طورکلی رفتارهایی شکل می‌گیرد که تغییر آن ممکن نخواهد بود. در علم جمعیت‌شناسی به این موضوع تله‌باروری پایین گفته می‌شود. هم‌اکنون عده‌ای نبود شرایط لازم را دلیلی برای مقاومت در برابر فرزندآوری می‌دانند اما باید دانست که کاهش فرزندآوری ساختار سنی در ایران را تغییر می‌دهد و پیامدهای زیادی دربر دارد.

درباره این پیامدها برایمان بیشتر توضیح می‌دهید؟ چرا نیاز است که فرزند بیشتری در ایران متولد شود؟

کاهش فرزندآوری علاوه بر اینکه منجر به تغییر ساختار سنی می‌شود و جمعیت سالخورده را افزایش می‌دهد، ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و... خانواده‌ها را هم تغییر خواهد داد؛ به‌عنوان مثال در خانواده‌ای که فرزندی وجود ندارد یا تک فرزند است روابط بین اعضای خانواده به‌درستی شکل نمی‌گیرد و حمایت‌های خانوادگی کاهش پیدا می‌کند و انسجام چندانی ندارد. سیاست‌های جمعیتی 2مقوله دارد؛ یکی سطح کلان و حاکمیتی است که در این سطح، حاکمیت می‌خواهد راه‌هایی پیدا کند که جمعیت به قدرتی برای آن تبدیل شود. در اینجا، جمعیت همانند سیستم دفاعی کشور قلمداد می‌شود که باید در برابر دشمن احتمالی تقویت شود. اما مقوله دوم به ملت و حقوق شهروندی برمی‌گردد. افراد یک جامعه باید تسهیلاتی برای ازدواج و فرزندآوری دریافت کنند و این حق را داشته باشند که تعداد فرزندانشان را خودشان انتخاب کنند. این امر حق مردم است و وظیفه دولت‌هاست که سیاست‌های حمایتی و تسهیلات را فراهم کنند؛ بنابراین سیاسی‌کردن و از بالا به پایین نگاه‌کردن سیاست‌های جمعیتی جواب نمی‌دهد و باید دوطرفه به موضوع نگاه کرد.

هم‌اکنون وضعیت جمعیتی ایران را چطور ارزیابی می‌کنید؟

رشد جمعیت در دهه‌های اخیر کاهش داشته است؛ به‌عنوان مثال در دهه نخست انقلاب رشد جمعیت بالای 3درصد بوده و خانواده‌ها 5 یا 6 فرزند داشتند اما بین سال‌های 90تا 95میزان رشد جمعیت به 1.3 درصد رسیده است، با این حال در سال‌های اخیر رشد کاهشی جمعیت کُند شده و با ایجاد بسترهای لازم می‌توان رشد جمعیت معقول را برای کشور تضمین کرد. اگرچه در دهه گذشته باروری به پایین‌تر از سطح جانشینی رسیده اما طبق داده‌های مرکز آمار ایران، در 5سال اخیر باروری از 1.8 فرزند به حدود 2.1 فرزند رسیده است که این، سطح معقولی است. با این حال نباید از این نکته غافل بود که این سطح مقطعی است و ممکن است در آینده با کاهش روبه‌رو شود، به همین دلیل ارائه سیاست‌های حمایتی و تشویقی برای فرزندآوری می‌تواند حداقل در حفظ سطح جانشینی باروری کمک کند.