یک شهر و یک شهرزاد

آرش نهاوندی

سریال شهرزاد را که پخش فصل اول آن از سال1394 آغاز شد به‌دلیل انتخاب بازیگران مطرح و کارگردانی قوی و موضوعی تاریخی- جنایی و عشقی شاید بتوان نخستین سریال ایرانی دانست که در شبکه نمایش خانگی به‌طور گسترده مورد اقبال عمومی واقع شد، اما فاصله ایجاد شده میان پخش فصل اول با فصل دوم و فصل سوم این سریال و تغییر داستان در فصل دوم به‌دلیل فاش شدن بخشی از فیلمنامه این سریال و مرگ بزرگ آقا (با بازی علی نصیریان) در انتهای فصل اول سریال سبب شد تا حد قابل توجهی از محبوبیت این سریال در میان مردم کاسته شود. سریال شهرزاد در سه فصل (اولین فصل، 1394، دومین فصل، اردبیهشت 1396و سومین فصل بهمن 1396) از سوی شبکه نمایش خانگی به بازار عرضه شد. این سریال در رشته‌های بهترین مجموعه، بهترین بازیگر مرد (علی نصیریان)، تندیس یک عمر فعالیت هنری (جمشید هاشم پور)، بهترین کارگردانی (حسن فتحی) و بهترین فیلمنامه (حسن فتحی و نغمه ثمینی) برنده جوایز شانزدهمین دوره جشن دنیای تصویر شد.فارغ از مشکلاتی که برای تهیه‌کننده این سریال پیش آمد و همین اواخر نیز در دادگاه عوامل بانک سرمایه نام وی در ارتباط با دریافت وامی 700میلیارد تومانی مطرح شده، در این مطلب بیشتر قصد بر این است که سریال شهرزاد به لحاظ محتوایی و شکلی مورد ارزیابی قرار گیرد چرا که بحث‌های حاشیه‌ای و مسائل مالی این سریال خود بحث جداگانه‌ای می‌طلبد. سریال شهرزاد در سه ژانر اصلی: تاریخی، جنایی و عاشقانه ساخته شده است که بدون ارزیابی موفقیت کارگردان و نویسندگان سریال در پرداختن به این سه ژانر بدون تردید نمی‌توان درباره موفق بودن یا نبودن این سریال سخنی به میان آورد. البته نقدهایی که از نظر تاریخی، عشقی و جنایی به این سریال می‌شود به این معنا نیست که حسن فتحی و نغمه ثمینی به‌عنوان نویسندگان این سریال نتوانسته‌اند روایت داستانی بر بستر یک درام تاریخی، عاشقانه و جنایی ارائه دهند، بلکه بر عکس آنها در پرداخت داستان موفق بوده‌اند، اما یا نخواسته‌اند یا نتوانسته‌اند جامعه‌ ایران را آنگونه که در سال‌های پسا کودتای 28مرداد بوده نشان دهند.

تاریخ  یا داستان



اگر بخواهیم سریال شهرزاد را  با درنظر گرفتن ژانر تاریخی آن مورد بررسی قرار دهیم، می‌توان گفت که نویسندگان و سازندگان سریال بیشتر بر آن بودند که داستان خود را در فضای تاریخی پسا کودتای 28مرداد پیش ببرند و بنای آنها روایت تاریخ آنگونه که رخ داده نبوده است. شخصیت مبارز و مقاوم و پرصلابت دکتر فاطمی و مقالات جنجال برانگیز وی در روزنامه باختر امروز به‌ویژه در سه روز منتهی به کودتای 28مرداد و  سر نوشت تراژیک وی دستمایه‌ای برای عوامل سریال شد تا بخشی از روایت تاریخی خود را با اتکا به خاطره روزنامه باختر امروز و دکتر حسین فاطمی (معاون پارلمانی دکتر مصدق و وزیر امورخارجه دولت ملی دکترمصدق) و روزنامه نگاران سابق این روزنامه پیش ببرند، اما این سؤال مطرح است که عوامل سریال در پرداختن به زندگی یکی از خبرنگاران سابق این روزنامه (فرهاد با بازی مصطفی زمانی) که از قضا از قهرمانان اصلی داستان و یکی از افراد مثلث عشقی میان قباد، شهرزاد و فرهاد بوده تا چه حد موفق بوده‌اند؟ این مسئله چندان باورپذیر نیست که یک روزنامه نگار که از قضا فرزند یکی از عوامل یکی از خاندان‌های پر نفوذ ایران (خاندان بزرگ آقا) آن زمان نیز هست، همزمان هم دارای عواطفی بسیار قوی و هم دارای طبع شعر و هم به سان عشق فرهاد به شیرین، شخصیتی عاشق پیشه داشته باشد، و از طرفی دیگر یک مبارز نستوه ضد‌دولت تازه روی کار آمده پس از کودتای 28 باشد و در راه رسیدن به هدف خود از هیچ اقدامی نظیر طرح نقشه‌ای کودکانه برای ربودن دکتر مصدق  ابایی نداشته باشد. همانگونه که باورپذیر نیست که قباد (با بازی شهاب حسینی) که از یکی از خاندان‌های پر نفوذ کشور برخاسته بود، تمام وقت خود را صرف سیگار کشیدن و خوردن مشروبات الکلی کند و از دنیای اطراف خود نیز تقریبا بی‌خبر باشد.

فرهاد یا قباد



سازندگان شهرزاد با استفاده از ژانر عاشقانه تلاش کرده‌اند مخاطب سریال‌های عامه پسند را نیز بیشتر با خود همراه کنند. در شهرزاد به ژانر عاشقانه در قالب یک مثلث عشقی پرداخته شده است؛ عشق فرهاد و قباد (با بازی شهاب حسینی)؛ به شهرزاد (با بازی ترانه علیدوستی). اینکه در آن زمان و فضای سال‌های 1332و 1333 روابط عاشقانه چگونه بوده و آیا در جامعه‌ای که همچنان بخش مهمی از اقشار آن نظیر خانواده‌های شهرزاد و فرهاد از سنت پیروی می‌کردند، مثلث عاشقانه جایی می‌توانسته داشته باشد؟ آیا در آن زمان دختران یک خانواده سنتی می‌توانسته‌اند تنها به‌دلیل برخورداری از حدی از تحصیلات آکادمیک به آن درجه از بینش برسند که استقلال خود را در خیلی از زمینه‌ها حفظ کنند؟ به‌نظر می‌رسد در اینجا نیز خلطی تاریخی وجود داشته باشد چرا که جامعه ما در سال‌های 32 و 33 (با حدود 18 تا 20 درصد با سوادی در سراسر کشور) نه‌تنها همچنان جامعه‌ای سنتی بود که هنوز ارتباطات اجتماعی و فرهنگی مردم کشور با دنیای خارج از ایران بدان میزان نبود که بتواند بر روحیات و خلق و خوی جوانان آن دوره چندان تأثیری بگذارد. از میانه سال‌های دهه40 و اوایل دهه50 بود که پس از انقلاب سفید شاه ودگرگون شدن وضعیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی در کشور مردم نیز به دوران جدیدی پا گذاشتند و خیلی بیشتر با فرهنگ غرب آشنا شدند و به مطالعه کتاب‌های روشنفکران غربی پرداختند که بر منش و رفتار اجتماعی آنان نیز تاثیر  بسزایی گذاشت. به‌عبارتی دیگر شهرزاد داستان به جای سال‌های سیاسی دهه 40 باید یک دهه زودتر پا به عرصه می‌گذشت و رفتارهایی از خود بروز می‌داد که مختص جوانان دوره‌های بعد از خود بود.

ایران یا ایتالیا



در سریال شهرزاد به‌گونه‌ای به خاندان‌های پر نفوذ ایرانی در سال‌های پسا کودتا پرداخته شده که گویی ایران در این سال‌ها حکومت متمرکزی ندارد.

 خاندان‌های پر نفوذ از هر راه ممکن مانند مافیای سیسیل (کازانوسترا) درصد د بسط قدرت و نفوذ خود در جامعه ایران هستند و حتی در راه رسیدن به هدف خود حتی از کشتار و حذف فیزیکی رقبای خود نیز ابایی ندارند . درون شهربانی اغلب عناصر همراه آنان هستند و شهربانی کشور هم آنقدر ضعیف است که توانایی مقابله با آنان را ندارد و همواره مأموران آن امتیازاتی می‌گیرند و از تحقیقات پا بس می‌کشند یا به نوعی با دریافت رشوه پرونده را مختومه اعلام می‌کنند. این در حالی است که در فاصله سال‌های پسا کودتای 28مرداد (32و 33) دولتی نظامی در کشور حاکم بوده که تلاش داشت با ایجاد یک فضای امنیتی سنگین و با کمک نیروی پلیس و قوای قهریه نوعی ثبات را در کشور ایجاد کند و باعث ممانعت از بازگشت جریانات ملی در عرصه سیاسی شود. البته ناگفته نماند که خاندان‌های با نفوذ ایرانی در سال‌های پسا 28مرداد 32رقابت‌هایی داشته‌اند و در پس این رقابت‌ها قتل‌هایی هم رخ می‌داده اما نه به آن گستردگی و خونباری و نه به آن سادگی که در سریال شهرزاد به آن پرداخته شده است.