تمدن ایران با دانش و نجوم رشد کرد
گفت‌وگو با آن‌ماری لاگرانژ، اخترفیزیکدان فرانسوی درباره فناوری مطالعه منظومه‌های فراخورشیدی و تأثیرشان بر کیفیت زندگی بشر
اشکان خسروپور/خبرنگار
کارش نگاه کردن به فضاهای دوردست است؛ جاهایی که سیاره‌های موسوم به فراخورشیدی جای گرفته‌اند. آن‌ماری لاگرانژ، ستاره‌شناس و اخترفیزیکدان مشهور فرانسوی که سال‌هاست در زمینه منظومه‌های خارج از منظومه شمسی فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با همشهری از کنجکاوی‌هایی می‌گوید که تمدن و شهرنشینی را شکل داده و زندگی بشر را به‌طور قابل ملاحظه‌ای بهبود می‌دهد. او یک روز پس از سخنرانی در دانشگاه تهران از این می‌گوید که کندوکاو در سیاره‌های دوردست نه با هدف پیدا کردن آدم‌فضایی‌های باهوش که برای بهبود زندگی بشر زمینی صورت می‌گیرد. پروفسور لاگرانژ در عین‌حال به پیشینه ایران در زمینه ستاره‌شناسی نیز واقف است و پیشنهادهایی برای پیشرفت ایران در حوزه ستاره‌شناسی مطرح می‌کند.
کسانی که در حوزه ستاره‌شناسی کار می‌کنند، همیشه از نظر مردم عادی افراد خاص، باهوش و جذابی بوده‌اند. شما و همکاران‌تان از حوالی دهه90 میلادی روی بخش خاصی از ستاره‌شناسی یعنی سیاره‌های دوردست کار می‌کنید. در این مورد، هدف مطالعه سیاره‌هایی است که دور ستاره‌های دیگری می‌گردند و میلیون‌ها کیلومتر از ما دورتر هستند. شما دقیقا چه‌کار می‌کنید و چرا فعالیت‌هایتان مهم است؟
کار مهم ما، بررسی منظومه‌هایی است که خارج از منظومه شمسی قرار دارند. به‌طور مشخص، وضعیت منظومه‌ها را نسبت به یکدیگر می‌سنجیم و تفاوت آنها را با یکدیگر سنجش می‌کنیم. واقعیت این است که منظومه‌ها و سیستم‌های گوناگون نجومی بسیار متنوع هستند. کار ما بررسی همین تنوع‌هاست. به‌خاطر خود دانش و صرف فهمیدن به این کار دست می‌زنیم.
آیا دنبال چیز خاصی هستید؟ مثلا انتظار دارید حیات فرازمینی را کشف کنید؟
خب، ما به‌خاطر «دانش» این کار را می‌کنیم و به‌خاطر اینکه کنجکاوی‌مان در این زمینه برطرف شود. بگذارید به زمین خودمان و شرایطی که در طول میلیاردها سال پیش تا الان داشته، نگاه کنیم. واقعیت این است که میلیاردها سال طول کشیده تا وضعیت زندگی و حیات باهوش در کره زمین به شکل کنونی در بیاید. به همین دلیل، به گمانم پیدا کردن چنین نوع باهوشی از حیات در کرات دیگر با احتمال بسیار کمتری روبه‌روست. در عین حال، باید بدانیم سیاره‌ها بسیار متنوع هستند و شرایط تغییر و تحول در آنها نیز بسیار متنوع و متفاوت است. به همین دلیل، نوع حیات شکل‌گرفته در سیاره‌های دیگر نیز می‌تواند مختلف باشد. مثلا به‌نظرم خیلی محتمل‌تر است در یک سیاره دیگر، ما شاهد حیات سلولی باشیم اما اینکه انتظار داشته باشیم یک موجود باهوش شبیه ما، با عینک و کلاه در سیاره دیگری منتظرمان نشسته باشد، دور از انتظار است.
برخی می‌گویند اینکه میلیون‌ها دلار برای برطرف کردن حس کنجکاوی صرف شود، آن‌هم درحالی‌که روی زمین مشکلات جدی در حوزه سلامت و کیفیت زندگی مردم وجود دارد، کار بیهوده‌ای است. سیاره‌هایی که از ما میلیون‌ها کیلومتر دورتر هستند و حتی با سرعت نور هم رسیدن به آنها دشوار است، چرا باید مورد مطالعه قرار بگیرند؟ فایده‌شان برای بشر و زندگی روزمره‌اش چیست؟
گهگاه در اروپا از من این سؤال را می‌پرسند که فایده کارهای شما برای زندگی روزمره بشر چیست. براساس اطلاعات من، تمدن‌های بزرگ به واسطه پیوند با علم و ستاره‌شناسی بزرگ شده و رشد کرده‌اند. نمونه آن را در مورد تمدن ایرانی نیز می‌بینیم که زمانی در زمینه ستاره‌شناسی بسیار پیشرفته بود. حتی اگر بحث تأثیر دانش روی تمدن و پیشرفت کشورها را نادیده بگیریم و به‌دست آوردن اطلاعات و علمی که از این راه به‌دست می‌آید را کنار بگذاریم، همین نگاه کردن به سیاره‌های بسیار دور تأثیر بسیار مهمی در بهبود کیفیت زندگی بشر دارد. واقعیت این است که ما برای نگاه کردن به این مناطق بسیار دور، باید عکس‌های کامل و دقیقی داشته باشیم و برای رسیدن به این هدف، نیاز به فناوری‌های پیشرفته‌ای داریم که این اطلاعات را در اختیارمان بگذارد. تکنیک‌های بسیاری هستند که سال‌ها پیش برای بهبود کارکرد دستگاه‌های نجومی، تلکسوپ‌ها و... اختراع شده‌اند اما در نهایت و امروز، روی بهبود سلامت، درمان بیماری‌های قلبی، چشمی و... تأثیر می‌گذارند. واقعیت این است که اگر آن پژوهش‌های کنجکاوانه به ثمر نمی‌نشست، ما هیچ‌وقت نمی‌توانستیم دستاورد به این مهمی در حوزه تندرستی داشته باشیم. در نتیجه، هزینه کردن روی نجوم همیشه ارزشش را دارد.
همانطور که خودتان هم گفتید ایران در گذشته‌های دور سهم مهمی در دانش ستاره‌شناسی جهان داشت اما واقعیت این است که امروز این سهم در اختیار کشورهای دیگر است. شما اخیرا در برنامه سخنرانی‌تان در دانشگاه تهران با جامعه علمی کشور از نزدیک برخورد داشته‌اید. به‌نظرتان چطور می‌توان این وضعیت را بهتر کرد؟
خیلی سخت است که پیشنهاد بدهم اما بنا به تجربه‌ای که خودم دارم بهتر است که جامعه علمی با مردم ارتباط داشته باشد و اطلاعات‌شان را با دیگران بیشتر در میان بگذارند. برانگیختن کنجکاوی و خوراک دادن به افراد کنجکاو هم مسئله بسیار مهمی است. در روز سخنرانی‌ام افراد کنجکاو زیادی را دیدم که سؤالات جالب زیادی را می‌پرسیدند. باید به آنها توجه کرد.
کمبود امکانات در حوزه نجومی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌هایی است که از سوی بسیاری از کارشناسان کشور مطرح می‌شود؛ نبود رصدخانه ملی و امکانات ضعیف‌تر رصدی نسبت به کشورهای اروپایی از مسائلی است که خیلی‌ها آن را مطرح می‌کنند. به‌نظرتان اینکه کشوری در حوزه ستاره‌شناسی پیشرفت کند، چقدر وابسته به داشتن تلکسوپ‌ها و رصدخانه‌های ملی است؟
نمی‌توان اهمیت وجود تلسکوپ و... را کتمان کرد. داشتن سخت‌افزار مهم است اما در عین حال، بخشی از کارهای نجومی وابسته به داشتن تلسکوپ در داخل کشور خودتان نیست. چون در بسیاری موارد، پژوهشگران به داده‌های رصدی نیاز دارند نه لزوما نگاه کردن مستقیم به ستاره‌ها. امروزه ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که بدون مکان زندگی یک پژوهشگر داده‌های فضایی را در اختیار او می‌گذارد. ما یک سازمان برای سازماندهی تلسکوپ‌ها و رصدخانه‌ها در اروپا داریم که یک‌سری قوانین با عنوان «آسمان باز» یا
Open Sky دارد. براین اساس، هر کسی می‌تواند برای رصد و برنامه‌هایش از تلسکوپ استفاده کند یا از داده‌های آنها برای انجام تحقیقات و نوشتن مقالاتش استفاده کند. این امکانات فقط مختص اروپایی‌ها یا افراد خاص هم نیست. در نتیجه می‌توانید حتی بدون اینکه تلسکوپی در کشورتان داشته باشید، از این امکانات استفاده کنید.
در همینه زمینه :
داده‌نما