منابع طبیعی
مرگ شمشادها ادامه دارد
تاکنون نیمی از شمشادهای خزری در جنگل‌های شمال بر اثر آفت و بیماری نابود شده است
الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار
شمشادهای خزری گونه‌ای نادر است که رویشگاه آن منحصر به جنگل‌های شمال کشور است و در دنیا با نام شمشادهای هیرکانی شناخته می‌شود. این گونه منحصر‌به‌فرد که وسعتی 72هزار هکتاری را به‌خود اختصاص داده، از سال90 با 2مشکل مواجه شد؛ در آن سال بیماری لایت که نوعی قارچ است، شمشادها را درگیر کرد و بخش زیادی از آنها را خشکاند. در سال95 نیز آفت شب‌پره در میان شمشادهای باقیمانده طغیان کرد و بخش زیادی از شمشادهای خزری را از بین برد. طبق برآورد انجام‌شده در سال95، بیش از 40هزار هکتار از وسعت شمشادهای خزری خشک شدند و از بین رفتند. کارشناسان در گفت‌وگو با همشهری اعلام کردند آنچه شمشادها و دیگر گونههای جنگلی را در شمال کشور تهدید می‌کند، نه تغییرات اقلیمی و عوامل محیطی، بلکه نحوه مدیریت و بی‌توجهی به منابع طبیعی است. آنها تأکید می‌کنند شمشادهای آسیب‌دیده را در همان ابتدای درگیر‌شدن با قارچ و آفت، می‌توانستیم نجات بدهیم و از شیوع این آفات جلوگیری کنیم. آنها هشدار می‌دهند که جنگل‌های کشور همچنان در خطر طغیان انواع آفت‌ها و قارچ‌ها قرار دارند.
اقدامی برای گونههای باقیمانده انجام نشد
آنگونه که کارشناسان می‌گویند، هر دو مورد قارچ و آفت، از خارج از ایران وارد شده و شمشادها را از پای درآوردند اما دلیل اصلی بروز آنها همچنان به‌صورت قطعی مشخص نشده است. هادی کیادلیری، دانش‌آموخته دکترای جنگل و رئیس انجمن علمی جنگلبانی ایران معتقد است اگر در همان نخستین روزهای مشاهده قارچ، این مسئله شناخته می‌شد، امکان تشخیص دلیلش فراهم بود. او به همشهری می‌گوید: «متأسفانه کنترل و رصد جنگل‌ها ضعیف بوده و به خوبی انجام نمی‌شود. زمانی متوجه شدیم که مدتی از بروز این مشکل گذشته بود و در زمان همه‌گیری، کار تشخیص مشکل است.» البته مسئله‌ای که او مورد تأکید قرار می‌دهد که ورود هر دو مورد قارچ و آفت از دیگر کشورهاست، نشان‌دهنده کنترل ضعیف بر قرنطینه و گونههای واردشده بر کشور است.
کیادلیری درخصوص اقدامات انجام‌شده برای شمشادهای باقیمانده، با اظهار تأسف می‌گوید: «هیچ اقدامی صورت نگرفت. ما درهمان ابتدا مواردی را عنوان کردیم اما در گیر‌و‌دار اقدامات مدیریت و اداری، نهایتا اقدامی انجام نشد. به جز حرکت‌های نمادین که چندی پیش صورت گرفت، برای شمشادهای خشکیده دیگر نمی‌توان کاری کرد.» خسرو ثاقب‌طالبی، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز به همشهری می‌گوید: «در همان ابتدای طغیان آفت، پیشنهاد سمپاشی در مناطق گزارش‌شده را به سازمان جنگل‌ها ارائه دادیم که مخالفت شد. دلیل مخالفت را عدم‌امکان سمپاشی در اکو‌سیستم وسیع عنوان کردند. ما نیز به‌عنوان کسانی که در این زمینه فعالیت می‌کنیم، با سمپاشی در جنگل موافق نیستیم، اما گاهی اوقات برای حفظ و نگهداری 50هزار هکتار باید چند هکتار را قربانی کرد.» آنگونه که این استاد دانشگاه می‌گوید، اگر در همان ابتدا آفت شب‌پره در کانون مهار می‌شد، هم‌اکنون مشکل خشکیدگی شمشادها در این وسعت وجود نداشت. البته اقداماتی برای کنترل قارچ و پیدا‌کردن پایه‌های بردبار آن در برابر این مشکل انجام شد که در نقاطی با موفقیت و در نقاطی دیگر با عدم‌موفقیت همراه شد اما ثاقب‌طالبی از کار تحقیقاتی توسط یکی دیگر از همکارانش در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور خبر می‌دهد که تاکنون در مرحله آزمایشی برای کنترل قارچ موفقیت‌آمیز بوده اما همچنان نیازمند کار مطالعاتی بیشتری است تا نتیجه قطعی آن اعلام شود.
تغییر نگاه مدیریتی، مشکلات بسیاری را حل می‌کند
به عقیده کارشناسان، هر دو عامل قارچ و آفت، بسیار سخت بودند و 30هزارهکتار وسعت باقیمانده نیز ضعیف شده‌اند. سلطه قارچ نیز همچنان وجود دارد چرا‌که در خاک می‌ماند و می‌تواند باز طغیان کند. شمشاد خزری نیز گونه پهن‌برگ و همیشه‌سبزی است که پراکندگی وسیعی دارد و به همین دلیل وقتی دچار بیماری شود، بسیاری از ژن‌هایش از دست می‌رود. کیادلیری می‌گوید: حفظ ذخایر ژنیشمشاد‌ها برای تطبیق و ادامه حیات اینگونه مهم است. به گفته این استاد دانشگاه، در برخی کشور‌ها از این گونه داروی ضد‌سرطان و همچنین دارویی برای مقابله با بیماری ایدز گرفته می‌شود. خوشبختانه به گفته ثاقب‌طالبی، 10هزار نهال از گونه شمشاد خزری در باغ گیاهشناسی ملی تولید و نگهداری می‌شود و این امکان را فراهم می‌سازد که درصورت خشکیدگی کامل شمشادها در جنگل‌های هیرکانی، به انتقال آنها به طبیعت اندیشید. اما این مسئله چیزی از مسئولیت منابع طبیعی برای رصد، کنترل و مراقبت و نگهداری گونههای گیاهی و جنگل‌ها کم نمی‌کند. به گفته کیادلیری، برخی کشور‌ها نیز با این آفت‌ها و قارچ‌ها مواجه شده و توانستند آنها را کنترل کنند و باید این اقدام در مورد جنگل‌های کشور نیز انجام شود. فارغ از اینکه انواع قارچ‌ها و آفت‌ها، جنگل‌های کشور را در معرض تهدید قرار می‌دهد، اما کارشناسان معتقدند جنگل‌ها همواره با مشکلات طبیعی مواجه بوده و توانسته‌اند خود را در برابر آنها حفظ کنند. کیادلیری نیز در پاسخ به این سؤال که تغییرات اقلیمی در بروز این بیماری‌ها چقدر مؤثر است، آن را رد نکرده اما می‌گوید: «اگر مدیریت درست و عدم‌دخالت در جنگل‌ها نبود، تغییرات اقلیمی اثرات خود را اینگونه نشان نمی‌داد.» او تصریح می‌کند آنچه می‌تواند شمشادهای باقیمانده و در کل، جنگل‌ها را حفظ کند، موضوعی است که نباید در خود منابع طبیعی به‌دنبالش گشت بلکه باید در حوزه مدیریتی به‌دنبال پاسخ آن بود، «نگاه دولت باید تغییر کند. نباید شعاری حرف زد. اگر جنگل اهمیت دارد، باید بودجه و امکانات به آن تخصیص داده شود.»
قطع‌کردن شمشادها، تصرف عرصه‌های جنگلی را به‌دنبال دارد
رئیس شورای‌عالی جنگل روز گذشته در گفت‌وگو با ایسنا، موضوع مطرح‌شده قطع شمشادها و خروج آنها از جنگل را تنها یک پیشنهاد عنوان کرد که هنوز مجوزی نیز برایش صادر نشده است. کامران پور‌مقدم با اشاره به ممنوع‌القطع‌بودن شمشادها، این را هم گفت که هنوز مجوزی برای این اقدام صادر نشده اما ممکن است به‌دلیل خشک‌شدن بخشی از رویشگاه بر اثر فعالیت آفات و قارچ‌ها، آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای درصورت فراهم‌بودن شرایط در این نقاط رخ دهد. به همین دلیل یکی از پیشنهادها‌ی این کارشناسان قطع و خروج تنه‌های درختان خشک شده است. کیادلیری نیز این نظر کارشناسان را بهانه خواند و گفت: «مگر تا قبل از خشک‌شدن شمشادها، آتش‌سوزی در جنگل‌های شمال رخ نمی‌داده است؟! باید تلاش کنند جلوی آتش‌سوزی گرفته شود. خالی‌کردن عرصه‌های جنگلی از درختان، احتمال تجاوز و تصرف این عرصه‌ها را افزایش خواهد داد.»
عواملی که جنگل‌های هیرکانی را تهدید می‌کنند
کارشناسان معتقدند به جز عوامل طبیعی و تغییرات اقلیمی و خشکسالی، که به‌خصوص در سال‌های اخیر تأثیراتی بر عرصه‌های جنگلی گذاشته، عوامل انسانی، مهم‌ترین نقش را بازی می‌کنند. خسرو ثاقب‌طالبی معتقد است: تغییر کاربری جنگل یکی از این موارد است. جنگل‌ها درگذشته به زمین کشاورزی تبدیل می‌شدند اما اکنون ویلا‌سازی و توسعه صنعت آنها را تهدید می‌کند. طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای بدون مطالعه زیست‌محیطی نیز یکی دیگر از این عوامل است. هادی کیادلیری نیز می‌گوید: بعد از مشکلات مدیریتی، تجاوز به عرصه‌های جنگلی، آتش‌سوزی، طغیان آفت‌ها و بیماری‌ها، تغییر کاربری، قاچاق چوب، زباله و... ازجمله مسائلی است که این جنگل‌ها را تهدید می‌کند. او البته معتقد است که تمام این اتفاقات یک مجموعه است و نمی‌توان آنها را از یکدیگر تفکیک کرد.
