مرگ تدریجی یک دشت

 جواد افتخاری|  خراسان رضوی ـ خبرنگار:


سالانه 215 میلیون مترمکعب از آب‌های زیرزمینی دشت کاشمر برداشت می‌شود و این شهرستان با 50 میلیون مترمکعب کسری مخزن مواجه است. براساس استانداردهای جهانی، چنانچه فرونشست زمین در ناحیه‌ای بیش از 4 میلیمتر باشد وارد شرایط بحرانی شده است. اکنون فرونشست زمین در دشت کاشمر و رفسنجان به 30 سانتیمتر افزایش یافته و این نشان‌دهنده شرایط فوق بحرانی این دشت حیاتی برای کاشمر است. بحران فزاینده آب 16 سال است که شهرستان کاشمر را درگیر کرده و فرسایش خاک و فرونشست‌های بی‌سابقه را منجر شده است. 


بیشینه نرخ فرونشست کشور

کارشناس مخاطرات اداره کل سازمان زمین‌شناسی مشهد می‌گوید: بین 17 دشت کشور دشت‌های رفسنجان، کاشمر و بردسکن با بیشینه فرونشست 300 میلیمتر در سال دارای بیشینه نرخ فرونشست و دشت‌های کاشان و جمکران با نرخ فرونشست 43 میلیمتر در سال دارای کمترین میزان فرونشست در کشور هستند. 
«ناصر نعیمی قصابیان» از نشست زمین به عنوان زمین‌لرزه‌ خاموش نام می‌برد و می‌افزاید: پدیده فرونشست زمین عبارت است از فروریزش و یا هرگونه نشست رو به پایین سطح زمین که میزان جابه‌جایی در مسیر عمودی بیشتر از جهت افقی است. 

به گفته او، از جمله مخاطرات زمین‌شناسی می‌توان به فرونشست دشت‌های کشور اشاره کرد که ممکن است به صورت نشست تدریجی و در برخی موارد ناگهانی بر اثر عوامل طبیعی و یا فعالیت بشر ایجاد شود. از عمده علل رخداد فرونشست زمین افت سطح آب زیرزمینی، انحلال سازندهای زیرسطحی و ریزش کارست، احداث و بارگذاری سازه‌های مهندسی، فرایندهای زمین ساختی در منطقه و وجود نهشته‌های نامقاوم بین نهشته‌های مقاوم است. 

کارشناس مخاطرات اداره کل سازمان زمین‌شناسی مشهد ادامه می‌دهد: نبود رودخانه‌های دائمی در کشور سبب شده است که عمده منبع تامین آب برای مصارف کشاورزی، آشامیدنی و صنعتی از طریق سفره‌های آب زیرزمینی تامین شود. 

خشکسالی‌های پی در پی در دهه‌های اخیر و نبود بارندگی کافی توازن بین تغذیه و برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی را برهم زده است و این امر سبب افت شدید این سفره‌ها به ‌ویژه در مناطق شهری و پرجمعیت که دارای چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق فراوان هستند شده است. 

نعیمی قصابیان افت شدید سفره‌ها را مهم‌ترین عامل اصلی فرونشست در دهه‌های اخیر در کشور می‌داند و می‌گوید: کاهش سطح آب زیرزمینی ناشی از استخراج بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی (آبخوان) موجب کاهش فشار آب منفذی و افزایش تنش موثر عمودی می‌شود و نتیجه آن تراکم واحدهای آبخوان به ‌ویژه با مصالح ریزدانه رسی و رسی سیلتی با نفوذپذیری کم است. 

وی توضیح می‌دهد: نشست زمین به حالت اولیه برگشت نمی‌کند و مناطقی که دچار فرونشست شده‌اند برخلاف زمین‌لرزه و دیگر مخاطرات زمین‌شناختی که قابل بازسازی هستند، غیرقابل جبران و بازسازی‌اند. کارشناس مخاطرات اداره کل سازمان زمین‌شناسی مشهد تصریح می‌کند: مناطق شهری و روستایی پرجمعیت به سبب تراکم جمعیت بالا، شریان‌های حیاتی و وجود ابنیه‌های مهم و فراوان به طور ویژه در برابر فرونشست زمین آسیب‌پذیرترند. 
به گفته نعیمی قصابیان، این پدیده می‌تواند سبب خسارت‌های مهم اقتصادی، زیربنایی و اجتماعی در کشور شود و به پل‌ها، بزرگراه‌ها، خیابان‌ها و سازه‌های مهم نظیر فرودگاه‌ها، نیروگاه‌ها، تاسیسات گاز و پالایشگاه‌ها آسیب برساند. 

وی اظهار می‌کند: علاوه بر این خسارات، خساراتی نیز به خود آبخوان از جمله کسری مخزن، افزایش درصد تهی‌شدگی سفره زیرزمینی، تغییر در میزان هدایت هیدرولیکی وارد می‌شود. افزایش تعداد کف‌شکن و بریدگی لوله جدار چاه‌ها و فرونشست و ایجاد ترک و شکاف در آبخوان از دیگر خسارت‌هاست. از جمله خسارت‌های اجتماعی این پدیده هم می‌توان به مرگ دشت‌ها، از بین رفتن کشاورزی و تشکیل کانون‌های گردوغبار اشاره کرد. 


کاهش شدید عمق آب در دشت‌ها 

در ادامه نماینده مردم کاشمر در مجلس شورای اسلامی با بیان این‌که فرونشست زمین به یکی از نگرانی‌های پژوهشگران و زمین‌شناسان تبدیل شده است، می‌گوید: متاسفانه در بیشتر نقاط منطقه شاهد فرونشست زمین هستیم. «بهروز بنیادی» با اشاره به این‌که فرونشست زمین در کاشمر، بردسکن و خلیل‌آباد مشاهده شده است، می‌افزاید: براساس آنچه اعلام شده شکاف‌های به وجود آمده در زمین بر اثر فرونشست زمین است. 

وی مصرف بی‌رویه منابع آب‌های زیرزمینی را در طول سالیان متمادی عامل این اتفاق می‌داند و بیان می‌کند: بر اثر برداشت بی‌رویه آب در شهرستان کاشمر عمق آب در برخی از دشت‌ها به‌شدت کاهش یافته است که آثار بسیار مخربی روی لایه‌های زمین خواهد داشت. نماینده مردم کاشمر در مجلس شورای اسلامی با بیان این‌که بسیاری از دشت‌های استان خراسان رضوی نشست کرده است، توضیح می‌دهد: کاشمر در اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و سالیانه با افت 5/1 متر آب زیرزمینی مواجه است. 


فرونشست به معابر شهری رسید

پژوهشگر حوزه آب و خاک در استان خراسان عنوان می‌کند: نشست زمین در دشت ممنوعه بحرانی کاشمر وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد. «هادی معماریان» با اعلام این‌که کاشمر رتبه اول نشست زمین را در کشور به خود اختصاص داده است، ادامه می‌دهد: فرونشست‌هایی که امروزه شاهد آن هستیم به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی رخ داده است. وی با اشاره به این‌که اکنون در بحرانی‌ترین دشت کشور شاهد شکاف‌هایی با طول 5 کیلومتر هستیم، می‌گوید: بدون شک اگر این شکاف‌ها به درون شهر برسد خسارت‌های بسیاری را وارد خواهد کرد. 

این پژوهشگر حوزه آب و خاک با بیان این‌که مدیریت نادرست منابع آب، حفر چاه‌های غیرمجاز، توسعه نیافتن سیستم‌های آبیاری و خشکسالی‌های پیاپی از جمله عوامل فرونشست‌های زمین است، می‌افزاید: برداشت ‌بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و بی‌توجهی به هشدارها موجب ایجاد فرونشست‌هایی با عمق و طول چندین کیلومتر در دشت کاشمر شده است. معماریان با اشاره به این‌که سالیانه 50 میلیون مترمکعب در کاشمر کسری مخزن داریم از برداشت سالانه 215 میلیون مترمکعب از آب‌های زیرزمینی خبر می‌دهد و اعلام می‌کند: سالیانه در کاشمر حدود 30 سانتیمتر نشست زمین داریم. 


وی با اعلام این‌که در آخرین بررسی‌های صورت‌گرفته در یک کیلومتری روستای قوژد که نزدیک‌ترین روستا به شهر کاشمر است بر اثر نشست زمین شاهد شکاف‌های 8 تا 10 متری هستیم، ادامه می‌دهد: در برخی نقاط از معابر شهری نیز شکاف‌هایی دیده می‌شود. این پژوهشگر آب و خاک با بیان این‌که براساس آنچه اعلام شده به ازای هر یک متر اضافه‌برداشت از آب زیرزمینی 25 تا 30 سانتیمتر نشست زمین را داریم، اظهار می‌کند: دشت کاشمر به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه و غیرمجاز از منابع به طور ممتد پایین رفته و با کسری مخزن مواجه شده است. معماریان با اشاره به این‌که نشست زمین در دشت کاشمر به 2 صورت نشست ناحیه‌ای و محلی است، می‌گوید: نشست محلی به تعداد زیاد ولی عموما محدود به محل چاه‌های بهره‌برداری است. 

وی با بیان این‌که پدیده لوله‌زایی و ترک‌های شعاعی در اطراف این چاه‌ها به وضوح قابل مشاهده است، می‌افزاید: این نوع نشست‌ها در برخی موارد به دلیل تجهیز نشدن مناسب چاه، ورود ذرات ریزدانه به داخل چاه و نشست اطراف چاه است. این پژوهشگر آب و خاک همچنین عنوان می‌کند: نشست ناحیه‌ای زمین در غرب دشت کاشمر (دشت درونه) با وسعت بسیار زیادی در رسوبات ریزدانه آبرفتی این دشت اتفاق افتاده است. 
معماریان با اشاره به این‌که ضخامت این رسوبات آبرفتی حدود 100 متر است، ادامه می‌دهد: در اطراف روستاهای ظاهرآباد، فیروزآباد، عظیم‌آباد، کلاته‌شادی و جنوب روستای کندر پدیده نشست همراه با شکاف‌های طولی است و چنانچه وارد عمل نشویم پیشروی این بحران مشکلات جدی‌تری ایجاد می‌کند.