تهران؛شهر طرح‌های ناتمام

پریسا امیرقاسم‌خانی/خبر‌نگار


مدت‌هاست که شهروندان تهران نیاز به فضاهای عمومی دارند که در آن بتوانند تعامل و احساس امنیت کنند... منظور از این فضاها، اماکن خاص مانند کافه‌هایی در نقاط معینی از شمال شهر یا مال‌های غول‌آسا و... اماکنی متعلق به قشر و طبقه خاص نیست، بلکه منظور معابر و میدان‌های عمومی است که همه شهروندان در هر سطح و طبقه بتوانند در آن حضور داشته باشند و با هم گفتمان و مبادلات فرهنگی و اجتماعی را دنبال کنند. طراحی شهری در همین مقوله می‌گنجد. از سال‌ها قبل درباره طراحی شهری صحبت شده، مدیریت شهرهای پیشرفته دنیا با جدیت این موضوع را پیگیری و بررسی می‌کنند. پیاده‌راه‌سازی‌، ایجاد میدان‌های هنر و فرهنگ و... برخی نتایج طراحی شهری است که مطابق با خواسته و نیازهای مردم شهر و همراه با فرهنگ و هویت آنها صورت می‌گیرد و نیاز اساسی به مطالعه و پژوهش، توسط گروه متخصص روان‌شناسان، معماران، شهرسازان، جامعه‌شناسان، اقتصاددانان، حقوقدانان و... دارد. جالب است بدانید حدود 50سال قبل یک گروه متخصص، سندی برای طراحی شهر تهران ارائه دادند که تا‌کنون اجرا نشده است.

بعد از 50سال هنوز سند طراحی شهر تهران اجرا نشده است
سال 1348، گروهی متخصص از مؤسسه توسعه بین‌المللی «دانشگاه هاروارد» به تهران دعوت شدند تا درباره مسائل و مشکلات شهر به مطالعه و ارائه راه‌حل بپردازند. به گفته سیدمحمدمهدی معینی، پژوهشگر مسائل شهری این گروه جمعی از معماران، برنامه‌ریزان شهری، اقتصاددانان، جامعه‌شناسان و... بودند. آن زمان با توجه به رشد شهر که در جریان بود، مهم‌ترین موضوعی که مورد بررسی گروه هاروارد قرار گرفت، روشی برای کنترل رشد شهر و در نهایت ارائه طراحی شهری بود که تا آن زمان وجود نداشت. بعد از یک دهه کار گروه متخصص «هاروارد» سال 1357برای تهران که آن زمان حدود 4میلیون نفر جمعیت داشت، طرحی تحت عنوان «دستورالعمل یا راهنمای هماهنگ شده برای سیاست طراحی شهری» ارائه داد. اگرچه راه‌حل گروه «هاروارد» در گزارش یادشده متکی بر دانش و مدل‌های آن روز بود، اما در بسیاری از ابعاد با نیاز طراحی شهری امروز تهران مانند شهر پیاده‌مدار، شهر همگانی و... منطبق بود. علاوه بر آن گروه مذکور ساختار و تشکیلات اداری لازم برای تدوین و اجرای این سیاست‌ها را به شهرداری وقت تهران پیشنهاد دادند. گروه «هاروارد» آن زمان به شهرداری تهران پیشنهاد تشکیل سازمانی تحت عنوان «سازمان برنامه‌ریزی تهران» با بودجه سالانه 5/1میلیون دلار در 3 سطح (مقیاس، برنامه‌ریزی و طراحی) را داد. در تشکیلات این سازمان 3 دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای، برنامه‌ریزی مرکزی و طراحی شهری تدارک دیده شده‌بود. دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای با مسائل استراتژیک و نحوه ارزیابی فنی و برنامه‌ریزی مرکزی و طراحی شهری با مسائل مربوط به شکل کالبدی شهر و موضوعات طراحی شهری سر و کار داشتند. در این پیشنهاد همچنین تأسیس 80منطقه برنامه‌ریزی در سطح تهران که بتواند مکانیسمی برای مشارکت محلی در کنترل رشد محله را فراهم سازد نیز، پیش‌بینی شده ‌بود. حتی گروه «هاروارد» تا اینجای طرح را هم برنامه‌ریزی کرده بود که جذب و استخدام نیروی انسانی متخصص با حقوق و مزایای مشابه بخش خصوصی از شروط اساسی موفقیت طرح است که متأسفانه تاکنون هیچ‌کدام از برنامه‌های طرح بعد از گذشت حدود 50سال محقق نشده ‌است.

طراحی شهری، حوزه بدون متولی 

سید محمدمهدی معینی، پژوهشگر مسائل شهری 
برای 3میلیون خودرو در شهر تهران متولیان زیادی وجود دارد. سازمان ترافیک، شرکت مطالعات طرح جامع حمل‌ونقل، شرکت کنترل آلودگی هوا، پلیس راهور و شورای‌عالی ترافیک و... که با صرف هزینه‌های زیاد برای ساماندهی ترافیک تهران فعالیت می‌کنند.
متولیان ترافیک همواره در چند دهه گذشته تلاش کرده‌اند تا با سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی در ایجاد زیرساخت‌ها، نسبت به ساماندهی مسائل مربوط و حرکت روان‌تر ترافیک برنامه‌ریزی کنند. این در حالی است که در چارت سازمانی شهرداری‌ها ازجمله شهرداری تهران، متولی سازمانی برای طراحی شهری درست ازجمله امور مربوط به عابران پیاده وجود ندارد. البته در دهه گذشته سازمان زیباسازی اقدامات زیادی برای پیاده روسازی در شهر تهران انجام داده‌ است، اما بسیاری این پرسش را مطرح می‌کنند، متولی برنامه‌ریزی و ساماندهی آمد و شد پیادگان و حمایت از حقوق آنها در شهر تهران که جمعیتی حدود 10میلیون نفر دارد، چه‌کسی است؟ پیاده محوری یکی از بحث‌های تخصصی طراحی شهری است که با وجود برخی نهادهای مسئول بدون متولی رها شده ‌است.
 اگر متولی طراحی شهری در تهران قوی عمل می‌کرد، می‌توانست در خلق فضاهای شهری پویا و قابل استفاده برای همگان تأثیر بسزایی داشته باشد. ما در حوزه طراحی شهری متولی نداریم و بدون اداره یا متولی همه‌جانبه در سطح شهر، نمی‌توانیم شاهد
 طراحی شهری موفق باشیم. همچنان که گروه هاروارد 50سال قبل بر این نکته تأکید کرده بود که اجرای طرح جامع در تهران نیازمند برخی از سازوکارهای تشکیلاتی و اجرایی است. متأسفانه این مورد هنوز مورد توجه شهرداری‌ها به‌خصوص شهرداری تهران واقع نشده ‌است.


 طراحی شهری در پایین‌ترین سطح سلسله مراتب
آتوسا مدیری، عضو هیأت علمی دانشگاه شهرسازی 
طراحی شهری تهران در آخرین سطح سلسله مراتب مدیریت شهری قرار دارد. در شهری که ما هنوز در بنیادی‌ترین مسائل آن مانند آلودگی هوا، ترافیک و... در مانده‌ایم دیگر فرصتی برای طراحی شهری باقی نمی‌ماند و به‌صورت ناخودآگاه طراحی شهری در پایین‌ترین سلسله مراتب تصمیمات مدیریت شهری قرار می‌گیرد. شاید بتوان گفت در حوزه طراحی شهری اقدامات جزئی در شهر انجام شده ‌است مانند برخی پیاده‌راه‌سازی‌هایی که آن هم به‌صورت تک بعدی بوده، ولی این اقدامات نتوانسته خواسته‌های عموم مردم را تامین کند.
 ما در زمینه طراحی شهری متخصص و پژوهشگر داریم. 
طرح‌های خوبی هم ارائه شده ‌است، ولی هر چند وقت یک‌بار این طرح‌ها ارائه می‌شوند، درحالی‌که به مرحله اجرا در نمی‌آیند.


طراحی شهری نمای ساختمان نیست
احمد سعدنیا، استاد دانشگاه
در شهرداری تهران با برداشت غلط، طراحی شهری را نمای ساختمان درنظر می‌گیرند. 
درحالی‌که طراحی شهری مجموعه ساختارهای شهری را مدنظر دارد که در یک مقیاس یک‌پانصدم یا حتی یک‌دویستم به جزئیات کف، بدنه خیابان‌ها ، سطح محوطه‌ها و... می‌پردازد. برای کلانشهر تهران چون نمی‌توان مقیاس‌های خیلی جزئی را به‌دلیل وسعت تهیه کرد، مراکز شهرها، محورها و فضاهای مهم جزو طرح‌های شهری قرار می‌گیرند. 
اکنون سازمان زیبا‌سازی‌ تعدادی از این طرح‌ها را تهیه کرده ‌است. مانند طرح خیابان 17شهریور، میدان تجریش و... ولی هیچ‌کدام اجرا نشدند یا به بدترین وجه اجرا شدند. به‌عنوان مثال طرح میدان امام حسین به بدترین وجه اجرا شد.
 این طرح با خواست و نیازهای مردم هماهنگ نبود یا خیابان نواب به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه شهری خاورمیانه، به بدترین وجه اجرا شد.
هر چند که برخی طرح‌ها مانند خیابان سی تیر و جلوی بازار تهران موفق عمل کرده است. یکی از نیازهای اساسی انجام طرح‌های شهری انجام مطالعات اقتصادی و اجتماعی و کمک گرفتن از متخصصان حوزه‌های مختلف شهری است.