درنگ
طغیان خزر و روزهای پراضطراب ساحل‌نشینان
اسدالله افلاکی؛ دبیر گروه زیست‌بوم
ساحل خزر: تابستان سال70 و درست در روزهایی که باید میزبان هزاران گردشگر باشد به یکی از نگران‌کننده‌ترین سواحل دریایی تبدیل شد تا آنجا که ساکنان حاشیه این دریا روزها و شب‌های پراضطرابی را پشت سر گذاشتند. ماجرا از طغیان خزر و پیشروی آب به سمت نوار ساحلی آغاز شد.
نخستین بار زنگ خطر پیشروی آب خزر را مهندس مفیدی - استاندار وقت گیلان - اول تیرماه 1370 به صدا درآورد. مفیدی با اعلام پیشروی آب خزر گفت که سطح آب خزر تا سال 2000 میلادی یک متر افزایش می‌یابد. این مدیر ارشد دولتی همان روز تأکید کرد با توجه به وضعیت موجود به اهالی حاشیه دریا نسبت به پیامدهای پیشروی آب خزر هشدار داده‌ایم.
خزر در آن زمان به کابوسی برای حاشیه‌نشینان این دریا تبدیل شد. مسئولان با هشدارهای متعدد نسبت به بروز خسارات احتمالی اعلام کردند پیشروی آب خزر موجب از بین رفتن اراضی ساحلی و واحدهای مسکونی ساحلی به‌خصوص در مناطق متراکم شهری در شهرهایی نظیر تنکابن، آشوراده، رامسر، محمود آباد و چالوس می‌شود. فراتر از این هشدارها، پیشنهاد جابه‌جایی روستاهای ساحلی به نقطه‌ای دیگر مطرح شد. مسئولان می‌گفتند روستاها باید به نقطه‌ای منتقل شوند که حداقل یک متر نسبت به دریا مرتفع باشند.
در آن زمان، مسئولان دولتی تلاش می‌کردند برای مهار خزر راهکاری بیندیشند؛ پدیده‌ای که تا آن زمان، سابقه نداشت. با همین نگاه، شهردار وقت انزلی، پنجم تیرماه 70، از اقدامات ضربتی برای جلوگیری از پیشروی دریا و جبران خسارات در منطقه انزلی خبر داد و گفت: 6میلیارد ریال اعتبار به‌منظور جلوگیری از پیشروی آب خزر در نوار ساحلی و رودخانه‌های شمال اختصاص یافته است.
این اعتبار توسط وزارت نیرو در مناطق ساحلی حاشیه مرداب و بخشی از اراضی کشاورزی که در معرض خطر قرار گرفته‌اند هزینه خواهد شد. انصاری تأکید کرد: 350واحد مسکونی در جزایر شهیدبهشتی، طالقانی، میان پشته، 30باب مغازه در شنبه بازار و 2واحد آموزشی در انزلی در خطر آب‌گرفتگی قرار دارند ضمن آنکه بیش از 700هکتار از اراضی کشاورزی انزلی هم به‌دلیل پیشروی آب آسیب دیده‌اند. شهردار انزلی گفت که از سال 56 تا‌کنون (سال 70) آب خزر بیش از 230سانتی‌متر بالا آمده و روند افزایش ادامه دارد.
خزر همچنان پیشروی می‌کرد و آرامش را بر مسئولان و مردمان گیلان و مازندران حرام کرده بود. هر روز خبری از پیشروی خزر رسانه‌ای می‌شد. برای نمونه، 12تیرماه، جهان‌بخش، معاون عمرانی استاندار گیلان گفت: براثر بالا آمدن آب دریای خزر 6منطقه شهری و 40منطقه روستایی دچار خسارت می‌شوند. او همچنین از خسارت دیدن 1200هکتار مزارع برنجکاری در خط ساحلی خبر داد و گفت: حدود 30واحد تجاری و 350واحد مسکونی در سطح شهرها، غیرقابل سکونت شده‌اند. همان روز، مهندس جزایری، مدیرکل برنامه‌ریزی و امور شهری ضمن بازدید از خط ساحلی دریا در منطقه نوشهر و کورکورسر گفت: 45درصد از واحدهای مسکونی و تاسیسات دولتی در نوار ساحلی نوشهر به‌ویژه در شمع ساحل، کورکورسر و دهنو به‌دلیل تداوم پیشروی آب خزر درمعرض خطر جدی قرار دارند ضمن آنکه پیشروی آب 500خانه مسکونی در تنکابن را تخریب کرده یا در حال تخریب است.
موج‌های خشمگین خزر همچنان بی‌محابا نوار ساحلی را درمی‌نوردید و گاه رفت‌وآمد شهرنشینان حاشیه ساحل را مختل می‌کرد. شرایط روزبه‌روز وخیم‌تر می‌شد به‌طوری که 18تیرماه، وحشت بر شهر آستارا سایه افکند. موج‌های عظیم بر در و دیوار ساختمان‌های شهر می‌کوبید و لحظه‌لحظه زندگی مردم شهر با بیم و اضطراب در آمیخته بود. اظهارات مسئولان شهر هم حاکی از آن بود که آنها نیز همچون سایر شهروندان در بیم و هراس به سر می‌برند. ازجمله آنکه معاون فرماندار آستارا گفت که اگر آب دریا به پیشروی خود ادامه دهد اکثر نقاط شهر به زیر آب می‌رود به همین دلیل تمام دستگاه‌ها برای مقابله با خسارات احتمالی در آماده‌باش کامل به سر می‌برند.
این حال و روز ساحل‌نشینان خزر در تیرماه 70بود هر چند که خزر طی سال‌های بعد با معضلات دیگری مواجه شد؛ معضلاتی که بیش از هر چیز دخالت‌های انسانی در آن سهیم است.
ماجرا چه بود؟
ماجرای پیشروی خزر چه بود؟ بالا آمدن آب خزر اما از سال 56 آغاز شد و تا سال70 سطح آب خزر حدود 2متر بالا آمد. کارشناسان هیدرولوژی آن زمان گفتند که میزان آب رودخانه‌هایی که به خرز وارد می‌شود ازجمله آب ولگا افزایش یافته و همین علت بالا آمدن آب خزر است. برخی دانشمندان نیز علت بالا آمدن خزر را نتیجه زلزله سال 69 در گیلان اعلام کردند که مرکز اصلی آن در دریای خزر قرار داشت. یازدهم تیرماه 70 دکتر نوگل، محقق و زمین‌شناس درباره بالاآمدن سطح دریا گفت: با توجه به اینکه پیشروی آب در مناطق مختلف، به یک میزان نیست و با هم تفاوت دارد این پیشروی می‌تواند ناشی از عوامل فشردگی و چین خوردگی زمین باشد که امری طبیعی است و در سایر دریاها هم ازجمله ارتفاعات «تراسای» در سواحل دریای عمان شاهد این پدیده هستیم. او اعلام کرد که اعداد و ارقام نشان می‌دهد در 40هزار سال گذشته هر سال حدود 2میلی‌متر سواحل بالا آمده است.
خانم وراویچ، دانشمند روسی‌الاصل که در آن زمان مشاور علمی در امور شوروی و اروپای شرقی در مجله نیوساینتیست چاپ لندن بود اما معتقد بود که دریای خزر ازجمله دریاهایی است که سطح آب آن به‌طور طبیعی در دوره‌های زمانی بالا و پایین می‌رود. وراویچ گفت: طبق اطلاعات موجود مشکل کنونی دریای خزر از حدود 40سال پیش آغاز شده اما در اواسط دهه 1950میلادی سطح آب خزر سیر نزولی داشته است. با وقوع این پدیده، مسئولان برنامه‌ریزی مرکزی در مسکو به این نتیجه رسیدند که آب خزر به‌دلیل برداشت بیش از حد آب - برای کشاورزی - از رودخانه‌هایی که به خزر می‌ریزد سیر نزولی داشته است.در همان زمان کارشناسان محلی ترکمنستان اما به دولت شوروی اعلام کردند که تنزل آب خزر طبیعی است و جای نگرانی نیست. باوجوداین، دولت شوروی بی‌توجه به این نظرات تصمیم به جبران آب خزر گرفت. آنها با انحراف برخی رودخانه‌های سیبری - که به قطب سرازیر می‌شدند - آب این رودخانه‌ها را به سمت خزر هدایت کردند. علاوه براین، سدی روی خلیج معروف به قره بوقاز گل واقع در نزدیکی دریای خزر احداث و آب آن را به خزر منتقل کردند درحالی‌که همان زمان دانشمندان ترکمنستان با ساخت سد به‌شدت مخالف بودند. اکنون که آب خزر بالا آمده و تمام تاسیسات حاشیه دریا در سواحل ترکمنستان در حال غرق شدن است، مشخص شده که مخالفت دانشمندان ترکمنستان درست بوده و نیازی به دخالت در خزر نبوده است. وراویچ اشتباه مقامات شوروی را یکی از دلایل بالا آمدن آب خزر اعلام کرد وگفت: باید با بررسی منطقه از یک فاجعه بزرگ جلوگیری شود.
* موج‌های خشمگین خزر همچنان بی‌محابا نوار ساحلی را درمی‌نوردید و گاه رفت وآمد شهرنشینان حاشیه ساحل را مختل می‌کرد
