عملیات نجات تخت جمشید

امیرعفاف- سیده زهرا عباسی/خبرنگار

آمارهایی که چند ماه پیش از فرونشست زمین در استان‌های ایران منتشر شد، نشان داد دشت‌های استان فارس همچنان بحرانی‌ترین وضع را نسبت به سایر دشت‌های کشور دارند. طبق استانداردهای جهانی، 4 میلی‌متر فرونشست زمین بحرانی تلقی می‌شود. این در حالی است که فرونشست در300 دشت‌ در 17 استان به 12 تا 25سانتی‌متر رسیده است. فرونشست زمین در حدفاصل دشت فسا و جهرم در استان فارس هم تا 54 سانتی‌متر یعنی 140 برابر حد بحران در استانداردهای جهانی گزارش شده است. با این‌که این موضوع بارها مطرح شده است، اما در روزهای گذشته کارشناسان بار دیگر درباره خطر این فرونشست‌ها بیخ گوش یادگار هخامنشیان هشدار می‌دهند. 

تشکیل کارگروه به نفع تخت‌ جمشید
مسئولان استانی این خطر را تکذیب نمی‌کنند، اما می‌گویند در روزها و ماه‌های اخیر خطر جدیدی تخت ‌جمشید را تهدید نمی‌کند. مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌ جمشید در این باره به همشهری می‌گوید: نگرانی جدیدی درباره تخت جمشید وجود ندارد و ترک‌های جدیدی در این میراث رخ نداده است. ما به صورت مستمر، وضع این عرصه را رصد می‌کنیم و البته نگرانی‌ها از خطر فرونشست در سطح عمومی همچنان وجود دارد.
حمید فدایی با توجه به نگرانی‌های عمومی درباره تخت ‌جمشید که چند سالی است نقل محافل دوستداران میراث فرهنگی استان فارس است، به اقدامات این مرکز برای حفاظت از عرصه این میراث جهانی اشاره می‌کند. او توضیح می‌دهد: با کمک کارشناسانی از دانشگاه شیراز و مرکز زمین‌شناسی، بررسی مشترکی را در قالب 2 ایستگاه در مجاورت نقش رستم و تخت ‌جمشید آغاز کرده‌ایم تا بتوانیم وضع را به صورت مستمر رصد کنیم. در این رصد تغییرات از جمله فرونشست‌های دشت مرودشت به عنوان بستر شهر پارسه، ترک‌های جدید یا حرکت ترک‌های پیشین بررسی می‌شود. 
مکاتبه با دستگاه‌های متولی و درخواست کمک از آنها برای کاهش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و مدیریت این بخش فعالیت دیگری است که پایگاه میراث جهانی تخت جمشید به آن اشاره می‌کند. 
فدایی همچنین از تشکیل کارگروهی با حضور نمایندگانی از استانداری، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، میراث فرهنگی،‌ صنایع ‌دستی و میراث‌‏ فرهنگی، پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، جهاد کشاورزی و اداره منابع آب خبر می‌دهد و می‌گوید: این کارگروه مدتی است با هدف بررسی آسیب‌های خشکسالی به دشت مرودشت (بستر اصلی شهر تاریخی پارسه) و اصلاح الگوی کشت در این دشت تشکیل شده است. به تازگی اولین جلسه این کارگروه برگزار شده و قرار است ادامه داشته باشد و امیدواریم تصمیم‌گیری‌های آن به نفع میراث فرهنگی از جمله تخت‌ جمشید باشد. 
وی البته با بیان این‌که در چند ماه یا چند سال گذشته تا حدودی برداشت آب‌های زیرزمینی در عرصه تخت ‌جمشید کنترل شده است، از لزوم اعمال نظر پایگاه بر مجوزهای صادر شده در زمینه برداشت آب و همچنین حساسیت دستگاه‌های متولی چون جهاد کشاورزی و آب ‌منطقه‌ای به نفع میراث فرهنگی خبر می‌دهد.
فدایی در پایان صحبت‌های خود درباره اعتبار برای این اقدامات هم توضیحاتی می‌دهد و می‌گوید: درباره وضع تخت جمشید در حال مطالعه هستیم و فعلا با دستگاه‌هایی که به نوعی متولی هستند به صورت تفاهمی همکاری می‌کنیم. تا زمانی که مطالعه کامل نشود، نمی‌توانیم راهکار اجرایی خاصی را دنبال کنیم. باید ابتدا مطالعه‌مان به پایان برسد و به تصمیم‌گیری درباره راهکارها برسیم و بعد دنبال تامین اعتبار باشیم. 

خطر بیخ گوش است
با وجود این‌که مسئولان استانی تاکید می‌کنند خطر جدیدی تخت ‌جمشید را تهدید نمی‌کند، اما عزت‌الله رئیسی، استاد دانشگاه شیراز، با توضیح جزئیات ترک‌های ایجاد شده در عرصه این میراث جهانی خطر را بسیار نزدیک توصیف می‌کند. 
  عزت‌الله رئیسی درباره فرونشست و ایجاد گسل در زمین منطقه تخت ‌جمشید و دشت مرودشت به همشهری می‌گوید: مطالعه‌های تخت جمشید را یکی از دانشجویان کارشناسی ‌ارشد من در سال گذشته انجام داد. طی آن متوجه شدیم خاک زیر نقش رستم 30 متر نشست کرده است و شکاف‌های متعددی در این محدوده وجود داشت که در گزارش‌ها اعلام شد. وی توضیح می‌دهد: در این تحقیقات که طی قرارداد با سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و مرکز پژوهش‌های پارسه انجام شد، اعلام کردیم احتمال خطر وجود دارد و پیشنهاد هم دادیم که در حریم تخت‌ جمشید هیچ چاهی وجود نداشته باشد و چاه‌های آب در این محدوده جمع‌آوری شوند. ضمن این‌که به هیچ وجه اجازه کف‌شکنی داده نشود.
وی با بیان این‌که اکنون در 150 متری دیوار صفحه تخت جمشید شکافی به عرض یک متر و طول 200 تا 300 متر وجود دارد. البته چند شکاف موازی هم به عمق یک متر در غرب تخت جمشید به وجود آمده است، می‌افزاید: این موارد در حالی دیده می شود که زیر آبرفت آهکی است؛ یعنی همان چیزی که احتمال فروچاله را قوت می‌دهد. از آنجا که در «ایچ» استهبان اول شکاف و سپس فروچاله ایجاد شد، نگرانی‌ها درباره تخت جمشید هم وجود دارد.

اعتبار جهانی تخت‌ جمشید
استاد دانشگاه شیراز با بیان این‌که وضع تخت‌ جمشید نیازمند مطالعه‌های دقیق است، ادامه می‌دهد: باید ضمن گمانه‌زنی، جنس خاک و آبرفت آن مشخص شود.این مطالعه‌ها هزینه چندانی هم ندارد. پیشنهاد ما برای مطالعه این است که دستگاه‌های ظریفی روی سنگ‌های تخت جمشید نصب کنند تا میزان نشست و افت آهک مشخص شود.
رئیسی با تاکید بر جایگاه ارزشمند تخت جمشید در بین جهانیان می‌گوید: اگر فروچاله‌ای ایجاد یا آسیبی به ستون‌ها وارد شود، کشورمان از نظر حیثیت و اعتبار جهانی لطمه خواهد خورد.
وی تصریح می‌کند: فروچاله «ایچ» در زمین کشاورزی بود و زنگ خطرش به گوش کسی نرسید، اما موقعیت غیر قابل انکار تخت جمشید شرایط ویژه‌ای را به وجود آورده است که باید هر چه سریع‌تر به آن رسیدگی شود.

وضع تخت ‌جمشید بحرانی نیست
مدیر کل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری فارس هم فرونشست زمین را به دلیل خشکسالی در مناطق مختلف استان تایید می‌کند و درباره وضع تخت جمشید می‌گوید: این فرونشست مربوط به چند سال پیش است که البته در کنار تخت ‌جمشید هم رخ نداده است. ضمن این‌که با وجود این خطر بالقوه در حریم تخت‌ جمشید، با هماهنگی سازمان‌های مربوطه، اجازه حفره چاه‌ جدید صادر نشده است تا فرونشست کنترل شود.
مصیب امیری با بیان این‌که برخی از چاه‌های غیرمجاز پلمب می‌شوند و با تغییر الگوی کشت مصرف، وضع استفاده از آب نیز کنترل خواهد شد، می‌افزاید: طبق بررسی‌های کارشناسان دانشگاه شیراز و میراث فرهنگی هیچ خطری تخت جمشید را تهدید نمی‌کند. اما به هر حال نباید از خطر فرونشست غافل بود.



   تهدید فرونشست در همه مناطق فارس

 استاد دانشگاه شیراز با ابراز نگرانی از این‌که در دشت‌های استان شکاف‌هایی دیده می‌‌شود به همشهری می‌گوید: در استهبان فروچاله‌های متعددی به صورت ناگهانی ایجاد شده که بزرگ‌ترین آن 30 متر عرض و 80 متر عمق دارد. البته پدید آمدن فرو چاله، دیگر نقاط استان را هم تهدید می‌کند.
 عزت‌الله رئیسی دلیل این اتفاق را نتیجه برداشت بیش از اندازه آب از منابع زیرزمینی می‌داند و می‌افزاید: سالانه به طور متوسط میزان بارندگی معین است. این مقدار بارندگی آب تجدید‌پذیر به شمار می‌رود و ما باید از همین میزان آب استفاده کنیم، اما ‌اکنون مقدار برداشت از چاه‌ها بیشتر از میزان بارندگی است. بنابراین بخشی از ذخیره آبی که طی سال‌ها در سفره‌های زیرزمینی باقی‌مانده، برداشت می‌شود.
وی با یادآوری این‌که از سال 37 به مدت 9 سال در کشورمان به‌ویژه فارس خشکسالی قابل توجهی را تجربه کرده‌ایم، ادامه می‌دهد: خشکسالی‌های اخیر بی‌سابقه نیست، اما هیچ‌گاه فرونشست زمین را شاهد نبوده‌ایم. ضمن این‌که در آن زمان طی یک ‌سال به طور متوسط 80 میلی‌متر بارندگی داشتیم، اما طی سال‌های اخیر میزان بارندگی بیشتر بوده است.
رئیسی با بیان این‌که وقتی سطح آب زیرزمینی کاهش یابد بسته به شرایط زمین‌شناسی امکان ایجاد شکاف و حفره هم وجود دارد، اظهار می‌کند: جلوگیری از ایجاد فروچاله با حفظ سطح آب‌های زیرزمینی، مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و صادرنشدن مجوز برای کف‌شکنی چاه‌های موجود امکان‌پذیر است. باید در سال‌های خشکسالی از آب‌های زیر‌زمینی کمتر برداشت کنیم، اما در حال حاضر در سال‌های کم‌بارش میزان آب برداشتی از سفرهای زیر‌زمینی افزایش می‌یابد.