نمودار دانشمند ایرانی که دنیا را تغییر داد

به‌تازگی کتاب «۱۰۰ دیاگرامی که دنیا را تغییر دادند» اثر اسکات کریستیانسن به خاطر تجدید چاپش بار دیگر در رسانه‌های جهان مورد توجه قرار گرفته است. در میان نمودارهای خارق‌العاده این کتاب، اما یکی از مهم‌ترین موارد که به گفته نویسنده توانسته دید ما از جهان و پدیده‌های آن را تغییر دهد دیاگرامی از ابوریحان بیرونی،دانشمند ایرانی در کتاب التفهیم است.

تصویری که حداقل  ۹۵۰سال قبل ترسیم شده  به خوبی نشان  می‌دهد چگونه خسوف اتفاق می‌افتد و  ماه به شکل‌های مختلف در آسمان شب دیده می‌شود.

 به گزارش همشهری، به صورت مشخص در این تصویر علاوه بر توضیح خسوف یا ماه‌گرفتگی نمودها  یا گام‌های ماه توضیح داده شده است. گام‌های  ماه به  حالت‌های مختلف دیده شدن بخش روشن ماه از زمین گفته می‌شود. برخی از این حالت‌ها نامی ویژه دارند: ماه نو،تربیع اول (یک‌چهارم نخست)، بدر یا ماه تمام،تربیع دوم (یک‌چهارم دوم) و محاق (ماه تاریک). ماه در نخستین نیمه از دورش از ماه نو تا ماه پُر پیش می‌رود که به این بخش، ماه فزاینده می‌گویند. ماه در نیمه دوم دورش، ماه کاهنده نام گرفته است.


از ایران برای جهان
التفهیم (یا التفهیم لأوائل صناعه التنجیم) کتابی به زبان فارسی است که ابوریحان بیرونی در آغاز سده پنجم نوشته و 70 سال پس از مرگش، محمدبن جورابی آن را آماده و پاکنویس کرده ‌است.

گفته می‌شود بیرونی  این کتاب را به خواهش ریحانه دختر حسین خوارزمی  به صورت یک خودآموز برای نوآموزان نوشته است.

التفهیم در واقع  اولین  و قدیمی‌ترین کتاب فارسی است که در مورد ستاره‌شناسی، هندسه و حساب نوشته شده و در جهان علم بسیار تاثیرگذار بوده است. این کتاب در فهرست میراث مستند برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است. اهمیت دیگر التفهیم  این است که ابوریحان بیرونی در  این کتاب در مقایسه با آثار دیگرش از جمله قانون مسعودی تلاش کرده مقدمات علوم ریاضی و نجوم را به زبان ساده‌ای  بیان کند. کتاب التفهیم از ۵۳۰ پرسش و پاسخ تشکیل شده و 4 بخش دارد: هندسه، حساب (شمار)، نجوم (صورت عالم) و احکام نجوم (تنجیم).

خواندن این کتاب هنوز هم می‌تواند جذاب باشد و نبوغ علمی دانشمندان ایرانی  و تسلط آنها به ویژه در ریاضیات و نجوم را به نسل کنونی نشان می‌دهد. قدیمی‌ترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت ۵۷۳) در کتابخانه چستر بیتی Chester Beatty Library در ایرلند نگهداری می‌شود. نسخه مورخ ۶۵۸ متعلق به کتابخانه کاما در بمبئی هم قدیمی‌ترین دستنویس متن فارسی  به حساب می‌آید. همچنین نسخه‌ای خطی مورخ ۵۳۸ از این متن فارسی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران وجود دارد. ابوریحان بیرونی را  در جهان از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان فارسی‌زبان در همه اعصار می‌دانند.