از بیت‌نت تا اینترنت

محمد کرباسی| دبیر گروه دانش و فناوری

حدود ۳۰ قبل وقتی صحبت از ارتباط با جهان می‌شد، شاید به ذهن خیلی‌ها فقط ‌تلفن‌زدن به خارج از کشور خطور می‌‌کرد. 3دهه قبل اما قدم‌هایی برداشته شد تا فناوری فاصله میان ایرانی که ۱۱سال از انقلاب در آن می‌گذشت، با جهان را کم کند.
اینترنت در ایران ماجرایی پر‌فراز‌و‌نشیب داشته است. اتصال به شبکه جهانی حالا شاید دیگر برای ما عادی شده باشد اما زمانی دسترسی به اینترنت یا حتی ایمیل مثل خیلی از فناوری‌های تازه‌وارد دیگر یک ماجرای گران‌قیمت و از نظر برخی مسئله‌ای تفننی به‌حساب می‌آمد.

اما قدم‌های اول برای اتصال ایران به شبکه جهانی در سال۶۸ اتفاق افتاد.

همه‌‌چیز از یک سفر آغاز شد‌‌. محمود‌‌ بروجرد‌‌ی، د‌‌اماد‌‌ بنیانگذار جمهوری اسلامی، برای یک فرصت مطالعاتی به ایتالیا رفت و د‌‌ر آنجا برای نخستین‌بار با ایمیل و مفهوم شبکه بین‌المللی آشنا شد‌‌. محمود بروجردی، همسر زهرا مصطفوی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی و معاون اسبق وزارت آموزش عالی (وزارت علوم فعلی) و سفیر سابق ایران در فنلاند بود.

او در واقع با شبکه‌هایی آشنا شد که هنوز اینترنت امروزی نبود و به نام بیت‌نت شناخته می‌شد.

او د‌‌ر بازگشت به ایران پیشنهاد‌‌ اتصال به این شبکه د‌‌انشگاهی را به جواد‌‌ لاریجانی، رئیس مرکز تحقیقات فیزیک نظری د‌‌اد‌‌ و د‌‌ر اد‌‌امه، تحقیقات نشان د‌‌اد‌‌ کلید‌‌ ارتباط د‌‌ر اختیار مؤسسه EARN (بنیاد‌‌ شبکه پژوهشی اروپا) است.

د‌‌ر پاییز سال ۱۳۷۱ با امضای لاریجانی مرکز فیزیک نظری از طریق شبکه «ارن» به د‌‌انشگاه لینس اتریش وصل و چند‌‌‌ماه بعد‌‌ (اول ژانویه ۱۹۹۳) برای نخستین‌بار د‌‌اد‌‌ه‌هایی از طریق پروتکل NJE بین ایران و اتریش رد‌‌ و بد‌‌ل شد‌‌. به فاصله کوتاهی از این اتصال، پروتکل TCP/IP به د‌‌نیا معرفی شد‌‌ و ایران نیز یک سال بعد‌‌ از طریق همان د‌‌انشگاه وین به پروتکل جد‌‌ید‌‌ وصل شد‌‌. د‌‌ر همان زمان ایران تلاش کرد‌‌ به‌صورت مستقل به شبکه جهانی متصل شود‌‌ و به همین منظور نامه‌ای به اینترنیک (نهاد‌‌ی که د‌‌ر آن زمان به جای ICANN امروز کنترل شبکه جهانی را د‌‌ر اختیار د‌‌اشت) نوشته و آد‌‌رس‌های اختصاصی ایران روی شبکه تعریف شد‌‌. 4 زیرد‌‌امنه‌AC برای د‌‌انشگاه‌ها،‌CO  برای شرکت‌ها، OR  برای نهاد‌‌ها و NET برای شبکه‌ها تعریف شد‌‌.

مسئولان وقت آن زمان از دیدن ایمیل و امکان ارسال پست الکترونیکی شگفت‌زده شده بودند و آنهایی که رفت‌وآمد بیشتری با کشورهای خارجی داشتند، تلاش کردند آن را در کشور توسعه دهند.

سیاوش شهشهانی، استاد دانشگاه صنعتی‌شریف و قائم‌مقام سابق مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات در این‌باره می‌گوید: یکی از نخستین دغدغه‌های مدیران و هیأت علمی این مرکز، ارتباط علمی و پژوهشی با دانشگاه‌های دنیا بود. در مرکز تحقیقات به این نتیجه رسیدیم که پست الکترونیک برای یک مرکز تحقیقاتی که می‌خواهد با دانشگاه‌های دنیا ارتباط داشته باشد، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. به‌دلیل شرایط پس از جنگ، برنامه گسترش ارتباط با دانشگاه‌های خارجی مورد نظر بود و یکی از سرلوحه‌های مرکز تحقیقات به شمار می‌آمد. ایمیل ارزان‌ترین و سریع‌ترین روشی بود که مورد توجه قرار گرفت.

 اتصال به بیت‌نت در سال‌۶۸

پیش از ایجاد شبکه اینترنت، نسل قبلی شبکه‌های رایانه‌ای جهان‌گستر به نام بیت‌نت در دنیا به‌کار می‌رفت. بیت‌نت نام شبکه‌ای رایانه‌ای بود که با مشارکت دانشگاه‌های ایالات متحده در سال‌۱۹۸۱ ایجاد شد. این شبکه براساس ارتباطات مبتنی بر شماره‌گیری کار می‌کرد و مهم‌ترین تفاوت آن با اینترنت در آن بود که از اتصالات نقطه به نقطه استفاده می‌کرد.

به گفته سیاوش شهشهانی، این مرکز در ایران در سال ۱۳۶۸ به بیت‌نت وصل شد. اتصال به بیت‌نت در سال ۶۸ را می‌توان نخستین قدم‌ برای آمدن اینترنت به ایران دانست. هدف از اتصال به بیت‌نت ارتباط علمی و پژوهشی با دانشگاه‌های دنیا بود. شبکه بیت‌نت با شبکه اینترنتی که امروز استفاده می‌شود، تفاوت‌های بسیار داشت و در واقع استفاده اصلی که از آن می‌شد، دریافت و ارسال نامه‌های الکترونیکی بود. مرکز در ابتدا از طریق اتصال با شماره‌گیری و با استفاده از خط تلفن به دانشگاهی در اتریش متصل شد. پس از آن یک خط استیجاری با دانشگاه وین برقرار شد و این اتصال از سال۱۹۹۳ به شکل رسمی درآمد.

 ورود به دنیای جدید 

اواخر سال‌۷۲ پروتکل ip/icp سرانجام در ایران راه‌اندازی شد که امکان اتصال به شبکه اینترنت را فراهم کرد. البته چون آن زمان شبکه ایران یک زیر شبکه از شبکه دانشگاه وین بود، آخر آدرس‌ها، نشانی دانشگاه وین یعنی univie. at درج می‌شد.

در واقع ایران حدود یک سال بعد از دانشگاه‌های اروپایی به شبکه اینترنت وصل شد. سرعت اتصال در آن سال خیلی کم بود. کل ظرفیت اتصال کشور 8/9کیلوبیت در ثانیه بود. البته در آن زمان هنوز سرویس‌های‌web  و فایل‌های گرافیکی راه نیفتاده بود و همین سرعت 8/9برای تبادل ایمیل کفایت می‌کرد.

در واقع اینترنت به شکل امروزی خود در سال۷۲ برای استفاده دانشگاهی وارد ایران شد. در ابتدا خدمات اتصال به اینترنت فقط به کاربران دانشگاهی داده می‌شد. استفاده عمومی از اینترنت برای نخستین‌بار توسط شرکت ندا‌رایانه مهیا شد. همان زمان هم گسترش اینترنت مخالفان خود را داشت. گروهی از مقام‌های کشور اینترنت را یک موضوعی موقت و مد روز می‌دانستند و تصور می‌کردند این فناوری به‌زودی محو می‌شود. این گروه همان زمان کوشش می‌کردند شبکه محدود‌تر به نام x25را راه‌اندازی کنند و می‌گفتند هر نوع فعالیت شبکه‌ای، باید تحت همین شبکه انجام شود.

2 سال پس از آنکه نخستین ارتباط ایرانی با شبکه جهانی برقرار شد‌‌، مجلس شورای اسلامی تاسیس شرکت «امور ارتباطات د‌‌یتا» تحت نظر شرکت مخابرات ایران را تصویب کرد‌‌ و مسئولیت توسعه خد‌‌مات د‌‌یتا د‌‌ر سطح کشور را به‌صورت انحصاری د‌‌ر اختیار آن قرار د‌‌اد‌‌.

 صدای مودم‌های دایال‌آپ

نخستین رایانه‌ای که در ایران به اینترنت متصل شد، در مرکز تحقیقات فیزیک نظری قرار داشت.

صد‌‌ای مود‌‌م اینترنت د‌‌ایال‌آپ همچنان خاطره جمعی نسلی از مرد‌‌م ایران است؛ نسلی که اکنون د‌‌یگر یا جوانی را به پایان رساند‌‌ه یا د‌‌ر سال‌های پایانی آن هستند. سال‌های پایانی د‌‌هه‌۷۰ و آغاز د‌‌هه‌۸۰ با این صد‌‌ا، کارت‌های اینترنت و البته قطعی‌های مکرر همراه بود. کارت‌های اینترنتی ساعتی در آن زمان میان جوان‌ها طرفدار داشت و بعضی از شرکت‌ها آنها را آنقدر باارزش می‌دانستند که در گاو‌صندوق‌های خود از آنها نگهداری می‌کردند.

 کیفیت اینترنت د‌‌ر آن د‌‌وران طوری بود که نه‌تنها برای نسل جد‌‌ید‌‌ قابل تصور نیست، بلکه برای کسانی که آن زمان مصرف‌کنند‌‌ه‌اش بود‌‌ند‌‌ هم د‌‌یگر به یک خاطره د‌‌ور تبد‌‌یل شد‌‌ه است. این اینترنت دایال‌آپ با خط تلفن خانه و شرکت‌ها مهیا می‌شد. در واقع فرد با استفاده از مودم خود شماره تلفن شرکت فراهم‌کننده اینترنت را می‌گرفت و درصورت صحت اطلاعات کاربری کانکشن خود به اینترنت با سرعت بسیار پایین و حداکثر ۶۴ کیلوبیت بر ثانیه وصل می‌شد. در سال ۱۳۸۲ اما یک جهش دیگر اتفاق افتاد. در آن سال وزارت پست و تلگراف و تلفن، با گرفتن حق لیسانس یک میلیارد‌‌ و ۵۰۰ میلیون تومانی، پروانه ارائه سرویس اینترنت پرسرعت به‌روش ADSL را به ۱۳شرکت واگذار کرد‌‌. 2شرکت همان اول انصراف خود را اعلام کردند. موضوع پروانه این ۱۱شرکت «برقراری ارتباط و انتقال د‌‌اد‌‌ه‌ها به‌صورت باسیم یا بی‌سیم د‌‌ائم یا موقت بین هر پایانه ثابت متصل به تجهیزات د‌‌ارند‌‌ه پروانه با پایانه‌های متصل به شبکه د‌‌ارند‌‌ه پروانه و سایر شبکه‌های انتقال د‌‌اد‌‌ه‌ها د‌‌ر د‌‌اخل کشور» بود‌‌.

کسانی که در دولت هشتم مجوز ADSL  را به شرکت‌های PAP دادند، چه آن زمان و چه بعدتر اصرار داشتند که این پروانه را بدون درنظر‌گرفتن فناوری انتقال ارائه کرده‌اند و بدین‌ترتیب شرکت‌های دارنده پروانه مجبور نیستند حتما از سیم‌های مسی برای انتقال داده استفاده کنند؛ اما دولت بعد چنین موضوعی را نپذیرفت و اعلام کرد به‌صورت جداگانه پروانه انتقال داده‌های بی‌سیم را عرضه خواهد کرد.

اما همین اینترنت با فناوری جدید آن روزها با ملاحظاتی که تصور می‌شد تا سال‌ها با محدودیت ۱۲۸ کیلوبیت بر ثانیه برای کاربران خانگی همراه بود. شاید اکنون مایه تعجب باشد اما تا مدت‌ها شما نمی‌توانستید برای خانه‌تان اینترنتی با سرعت بیشتر از ۱۲۸کیلوبیت بر ثانیه داشته باشید.

حالا آن روزها تبدیل به خاطره شده‌اند. براساس آخرین آمار حالا مشترکان اینترنت باندپهن به ۷۲میلیون و ۹۴۱هزار و ۸۷۷ نفر رسیده ‌که از این تعداد به‌طور دقیق، ۱۲میلیون و ۸۸۸ هزار و ۵۰ نفر مشترک اینترنت ثابت(ADSL) و ۶۰میلیون و ۵۳هزار و ۸۲۷نفر کاربر اینترنت پرسرعت موبایل هستند. گسترش اینترنت پرسرعت موبایل باعث شده تا ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند در کشور به 86/88درصد برسد. با وجود این، اینترنت در ایران هنوز راه درازی برای رسیدن به استانداردهای جهانی دارد. در کشوری مانند سنگاپور میانگین سرعت اینترنت ثابت ۱۸۴ مگابیت بر ثانیه است. درحالی‌که در همین کشور میانگین سرعت اینترنت موبایل به ۵۸ مگابیت بر ثانیه نمی‌رسد. در مقابل جایگاه  67 میانگین سرعت اینترنت موبایل، ایران در سرعت اینترنت ثابت جایگاهی بهتر از 108در جهان ندارد.