از کوپن به یارانه و بازهم کوپن

زهرا رستگارمقدم

برگه‌های کوچک کوپن را پشت هم می‌چیند، با کش می‌بندد و در صندوقچه‌اش می‌گذارد؛ کنار همه آن مدارک مهم و شناسنامه من که برایش خیلی عزیز هستم. مادرم می‌گفت کوپن‌ها به‌نوعی پول هستند اما علی‌اکبر دهخدا معتقد بود که این واژه فرانسوی است و ورقه‌ای است که هنگام پرداخت منافع، آن را جدا می‌کنند. با دو ضمه خوانده می‌شود؛ کوپُن. پایش سال1359، چند روز پس از آغاز جنگ تحمیلی به اقتصاد ایران باز شد و تا سال 74 به صورت جدی در زندگی خانواده‌های ایرانی حضور داشت. کوپن نیمه‌دوم سال90 به صورت کلی  از چرخه اقتصاد ایران حذف شد. حتما به‌خاطر دارید که نخستین یارانه نقدی را دی‌ماه 1389به حسابتان ریختند؛ درست 30سال بعد از کوپن‌های سراسری دی‌ماه 59. قضیه از این قرار بود که روی هر کوپن تعداد افراد خانوار نوشته می‌شد و رنگ کوپن‌های شهری با روستایی فرق داشت.

ماوقع؛ ‌ستاد بسیج اقتصادی کشور

توزیع کوپن‌ها با ‌ستاد بسیج اقتصادی کشور بود؛ ستادی مرکب از وزرای ‌  نفت، صنایع و معادن، کار و امور اجتماعی، کشاورزی، کشور، نیرو، امور اقتصادی و دارایی، بازرگانی، دفاع، سازمان برنامه و بودجه و ‌رئیس‌کل بانک مرکزی ایران یا نمایندگان تام‌الاختیار آنان به ریاست نخست‌وزیر. این ستاد با توجه به شرایط خاص اقتصادی کشور تصمیمات لازم را ‌در این‌باره اتخاذ  و از طریق سازمان‌های مسئول اجرا می‌کرد. کوپن‌ها، شماره‌هایی داشتند و براساس اعلام شماره و کالا بود که این کالابرگ ارزش پیدا می‌کرد. بعد شماره‌های اعلامی از طریق روزنامه‌ها در مهم‌ترین بخش صفحات‌شان و اخبار سراسری آن سال‌ها، به مردم اطلاع داده می‌شدند. در سال‌های ابتدای انقلاب دفترچه سهمیه خانوار توسط شوراهای محلی منتشر  و 22 قلم کالا از طریق دفترچه به مردم ارائه می‌شد. آن وقت بود که صف‌های طولانی کالای کوپنی، جلوی فروشگاه‌ها بسته می‌شد و 10قلم کالایی که با شیوه کوپنی توزیع می‌شدند به‌دست مردم می‌رسید؛ روغن‌نباتی، قندوشکر، برنج، پودر شوینده، صابون، پنیر، کره، مرغ، تخم‌مرغ و گوشت قرمز. با گذشت زمان بود که این اقلام به 3قلم کاهش پیدا کرد.

عطف به آینده؛ بازگشت کوپن

زمزمه بازگشت کوپن، البته در ساختار نوین الکترونیکی مدت‌هاست به گوش می‌رسد، اما هنوز معلوم نیست کدام کالا و چه تعداد از مردم ایران تحت پوشش کوپن قرار می‌گیرند. گویا قرار است خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی یارانه حمایتی خود را به‌زودی در قالب کوپن الکترونیک دریافت ‌کنند که سقف آن برای خانواده‌های پنج‌نفره 150هزار تومان و برای هر فرد 40هزار تومان است. طرح کوپن الکترونیک که زیرساخت‌های آن از مدت‌ها قبل با همراهی بانک مرکزی آماده شده، به‌زودی برای 10میلیون نفر که تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی هستند اجرا می‌شود. براساس این طرح، افراد تحت پوشش این سازمان‌های حمایتی در قالب کارت بانکی که در اختیار دارند، می‌توانند از سهمیه خرید از فروشگاه‌های خاص برخوردار شوند.
 
گریز به اطلاعات سال 61

شاید در ابتدای اجرای این طرح همه‌‌چیز با نواقصی همراه بود اما کم‌کم کوپن توانست جای خود را در زندگی اقتصادی خانوارها باز کند و چشم ‌به‌راه‌شان بگذارد؛ از کوپن‌های سهمیه پودر لباسشویی گرفته تا کوپن‌های یک‌نفره قهوه‌ای، سه نفره قرمز و پنج‌نفره مشکی که سهمیه مرغ را تعیین می‌کرد و با هر قطعه کوپن 700گرم مرغ به خانوار تعلق می‌گرفت. کوپن«ه» گاز مایع بود و گاز مصرفی هر کپسول 11 کیلوگرمی 185ریال می‌شد. مثلا در همان سال بود که چگونگی استفاده از کوپن بنزین اتومبیل‌های سواری در دی‌ماه اعلام شد. در ازای هر کوپن «الف»، «ب» و «ج» سری جدید که با شماره 10مشخص شده بود، 20لیتر بنزین به افراد تعلق می‌گرفت و در مقابل کوپن آزاد « الف» 20لیتر بنزین معمولی یا 30لیتر بنزین سوپر تحویل داده می‌شد. همان وقت بود که دادستانی انقلاب اسلامی ایران مستقر در واحد سهمیه‌بندی وزارت نفت، اطلاعیه‌ای منتشر کرد که براساس آن با افرادی که در دوره‌های قبلی بیش از یک‌بار کوپن گرفته و با جعل سند و دست‌بردن در اسناد خودروها، مرتکب خلاف شده‌اند، برخورد خواهد کرد. عاملان فروش فرصت داشتند کوپن‌های دریافتی را به شعب بانک‌ها برسانند. گاهی کوپن‌ها ضرب‌الاجل‌هایشان تغییر می‌کرد و مهلت بیشتری به خانواده‌ها می‌دادند. گاهی هم کوپن‌های عقب‌افتاده و دریافت نشده سال گذشته، در جدولی اعلام می‌شد و در سال جدید در اولویت قرار می‌گرفتند. سال 61شاید روشن‌ترین تصویر از وضعیت اقتصادی مردم و برنامه‌ریزی دولت برای اجرای عدالت بود؛ تا خانواده‌ها از حداقل اقلام مصرفی بهره‌مند باشند.