شب زایش مهر

میرجلال‌الدین کزازی/ نویسنده و استاد دانشگاه

ماه دی، نخستین ماه زمستان است. از همین روی به این نام نامیده شده است؛ زیرا روزهایی که آغاز ماه را نشان می‌دهند به پاس این آغازینگی می‌توان گفت ارزشی بیشتر دارند  و آنها را نیاکان ما با نام‌هایی نامیده‌اند که از دید‌ نمادشناسی و باورهای باستانی نام‌هایی‌اند بالاتر. دی نامی است که پیشینه‌ای بسیار کهن دارد. پیشینه آن به فرهنگ آریانی یا هند و اروپایی بازمی‌گردد. دی در کاربرد کهن خویش در معنی فروغ سپیده‌دمان است و آن روشنایی که روز به آن پدیدار می‌شود و آغاز می‌گیرد. 
برای نمونه از همین ریشه در زبان انگلیسی واژه «دی» که به معنی روز است هنوز به کار برده می‌شود. گذشته از نام ماه نام روزهایی از روزهای سی‌گانه‌ نیز این نام را درخود دارد. دی به آذر، دی به مهر. دی آغاز زمستان، آغاز تاریکی  سرما، دو پدیده گیتیگ(دنیوی) است که نزد ایرانیان پدیده‌هایی اهریمنی‌اند. از همین روی شاید نخستین روز دی‌ماه و زمستان را دی نامیده‌اند که یادآور روشنایی و روز و گرماست. از دیدی دیگر نخستین روز دی‌ماه همراه است با درازترین و دیریازترین شب، آن شبی که نماد تیرگی و سرمای درازآهنگ است. نامیدن نخستین روز زمستان با واژه‌ای که یادآور روشنی و گرماست می‌تواند کاری پسندیده باشد؛ زیرا که می‌توان این نام را در آغاز روزگار سرما و تاریکی نامی فرخنده دانست و به مروا (فال نیک) گرفت. اگر فراخ‌تر بنگریم و ژرف‌تر، شاید بتوانیم رازی دیگر را در این نام بجوییم؛ آن راز این است که این نخستین شب دی‌ماه و زمستان، شب‌زایش مهر نیز هست؛ از همین روست که این شب را شب یلدا می‌نامند.
یلدا واژه‌ای سریانی است به معنی زایش. مهر از این شب به جهان می‌آید. مهر یا میترا نام یکی از بغان (بغ: ایزد) باستانی ایرانی بود که پاسدار دوستی و پیوند و پیمان شمرده می‌شده است. از دیگر سوی نامی است برای خورشید. کارکردی سومین هم دارد. نام دین‌آوری است که 60 سال پس از تاختن اسکندر گجسته‌ی به نفرین (ملعون) به ایران زمین و 30 سال پس از برپایی جهانشاهی اشکانی دیده به دیدار جهان می‌گشاید. او آیینی نو را پایه می‌ریزد که در ایران گسترش و روایی می‌یابد. سپس راه به قلمروی جهانشاهی روم می‌برد و آیین فراگیر و همگانی رومیان می‌شود. پیوند نام مهر یا خورشید از سویی و از سوی دیگر پیوند آیین مهرپرستی با ستارگان و سالار آنها که خورشید است، انگیزه‌ ای شده است که جشن زادن مهر، جشن زایش خورشید هم شمرده شود. 
از همین روست که ایرانیان این شب را بزرگ می‌دارند، جشن می‌گیرند، خوان نمادین و آیینی در شب زادن مهر می‌گسترند. نمادهای مهر را که یادآور خورشید نیز می‌تواند بود بر این خوان می‌نهند. برجسته‌ترین نمادها که ناگزیر باید بر این خوان نهاده شود، انار است؛ میوه‌ای که در رنگ و ریخت به خورشید می‌ماند. 
من به فراخی در این باره سخن می‌توانم گفت اما به گفتار کوتاه بسنده می‌کنم و فرارسیدن این جشن بزرگ و بشکوه و باستانی را به یکایک ایرانیان فرخ باد می‌گویم و از درگاه مهربان مهرآفرین به آرزو می‌خواهم که مهرپرور و مهرگستر و مهرور باشند.