خروج‌گوزن زرد از‌جاده انقراض

الهام مصدقی‌راد/خبر‌نگار

 گوزن زرد ایرانی به‌دلیل ترکیب رنگ و خال‌های روی بدنش به‌عنوان زیباترین گوزن در بین گوزن‌های ایرانی و حتی جهان معروف است. باوجود این، نام این گونه زیبای حیات وحش از سوی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در فهرست EN (گونه در معرض خطر) ثبت شده است. از دهه‌40 اقداماتی در ایران برای نجات این گونه از خطر انقراض انجام شد.
 پنجشنبه گذشته نیز برای حفاظت از گوزن‌های موجود، یک رأس گوزن نر و یک رأس ماده از دشت ناز ساری با هدف جلوگیری  از تقارب ژنتیک گوزن‌های زرد به جزیره اشک دریاچه ارومیه منتقل شد تا گوزن زرد ایرانی، ‌بیش از این با تهدید مواجه نشود.

 فقط 500گوزن زرد داریم
در دهه40 تصور بر این بود که گوزن زرد ایرانی منقرض شده است اما بعد از مشاهده چند رأس در منطقه کرخه خوزستان، آنها را زنده‌گیری و به باغ وحش اپل آلمان منتقل کردند، سپس بعد از زاد‌وولد این گوزن‌ها، گوساله‌هایشان را به ایران منتقل کردند. 6رأس از این گوساله‌ها نیز به دشت ناز ساری منتقل شدند. دهه‌50 تعداد این گوزن‌ها زیاد شد و به همین دلیل چند رأس از آنها به جزیره اشک، دومین جزیره بزرگ دریاچه ارومیه منتقل شد. بعد از آن انتقال گوزن‌های زرد به زیستگاه‌های اصلی‌شان در دستور کار سازمان محیط‌زیست قرار گرفت که در همین راستا در سال86 چند رأس گوزن به کرخه منتقل شدند اما متأسفانه در سال92 گوزن‌های منتقل‌شده به کرخه به‌دلیل حمله مگس میاز، تلف شدند.
آنگونه که فرشاد اسکندری، کارشناس حیات وحش به همشهری می‌گوید، هم‌اکنون حدود 500رأس گوزن زرد ایرانی در کشور وجود دارد اما همگی در سایت‌های پرورش و تکثیر حضور دارند و گونه حاضر در طبیعت وجود ندارد. دشت ناز ساری، جزیره اشک دریاچه ارومیه، میان‌کتل فارس و باغ شادی یزد ازجمله سایت‌هایی هستند که گوزن زرد ایرانی در آنها نگهداری می‌شود که همگی تکثیر‌یافته از همان گوساله‌های متولد‌شده در دهه40 هستند. 2سال قبل نیز چند رأس گوزن زرد از ایلام به جنگل‌های دز منتقل شدند اما به‌دلیل پوشش گیاهی انبوه این منطقه و شبگرد‌بودن گوزن زرد، امکان ردیابی و بررسی آن، کار مشکلی است و اطلاعات دقیقی از آنها وجود ندارد. قرار است به گفته اسکندری، در آینده نزدیک چند رأس دیگر به همین منطقه و البته این مرتبه با ردیاب انتقال داده شوند و وضعیت آنها مورد رصد قرار بگیرد.

تأکید برنامه عمل نجات گوزن زرد بر انتقال 
 با قرار گرفتن نام گوزن زرد ایرانی در زمره گونه‌های در معرض تهدید، برنامه عمل نجات گوزن زرد با کمک مشاوران داخلی و خارجی تدوین و به استان‌های دارای این‌گونه ابلاغ شده است. یکی از برنامه‌های این طرح، انتقال گونه‌ها از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر برای جلوگیری از تقارب ژنتیک است. جزیره اشک به‌عنوان بزرگ‌ترین سایت نگهداری گوزن زرد، با تهدید تقارب ژنتیک مواجه است و می‌تواند مشکلاتی را در گوساله‌های متولد شده از پدر و مادر دارای نزدیکی ژنتیک ایجاد کند. به گفته کارشناسان، زمانی که در منطقه‌ای ازدواج فامیلی گونه‌های حیوانات یا همان تقارب ژنتیکی رخ دهد، بقای آن گونه، نهایتا تا 100سال دیگر تداوم خواهد داشت و بیماری‌ها و... آن را از پای درخواهد آورد.
2رأس گوزنی که روز پنجشنبه به پارک ملی دریاچه ارومیه منتقل شده‌اند قرار است گونه‌های حاضر در جزیره اشک را از این تهدید نجات دهند. البته آنطور که امید یوسفی، رئیس اداره حیات‌وحش محیط‌زیست آذربایجان غربی به همشهری می‌گوید: این دو رأس که از دشت ناز منتقل شده‌اند، فعلا در پاسگاهی جنگلکاری شده، کاملا قرنطینه و با پوشش گیاهی مناسب با وسعت 30هکتار در کنار پارک ملی ارومیه نگهداری می‌شوند و به‌احتمال بسیار در همین منطقه خواهند ماند.او می‌افزاید: «قرار است در تیرماه نیز چند رأس دیگر از داخل جزیره اشک به این پاسگاه که رشکان نام دارد، منتقل شود.» یکی از دلایل راه‌اندازی این سایت که در برنامه عمل نجات گوزن زرد هم به آن اشاره شده، مسائل زیست‌محیطی است که جزیره اشک را در سال‌های اخیر تهدید کرده است. کاهش تراز آب دریاچه ارومیه، این جزیره را از محصور بودن کامل خارج کرده؛ به‌گونه‌ای که هم‌اکنون حدود 500رأس قوچ و میش در آن حضور دارند که رقیب غذایی گوزن‌های زرد محسوب می‌شوند. حضور شکارچیان طبیعی مانند شغال و روباه نیز در جزیره عاملی برای تهدید گوزن‌های زرد محسوب می‌شود. با وجود این، یوسفی می‌گوید در صورت تخصیص اعتبار و کاهش مشکلات پیش آمده در جزیره اشک، رشکان قرار است به‌عنوان سایت تکثیر و پرورش به‌کار خود ادامه دهد. البته تاکنون اقداماتی برای کاهش مشکلات جزیره اشک انجام شده است.


   انتقال امیدبخش 

فرشاد اسکندری، ‌کارشناس حیات‌وحش به همشهری گفت: «اگر تقارب ژنتیک گونه‌ای را تهدید کند، علمی‌ترین و درست‌ترین کار انتقال گونه  از منطقه‌ای به منطقه‌ای دیگر است با این شرط که گونه‌های منتقل شده، از نژاد ژنتیک گونه‌های موجود در منطقه نباشند.»‌ به گفته این کارشناس، اگر این اقدام با مطالعات کافی انجام نشده باشد و پیامدهای منفی در پی داشته باشد در درازمدت پیامدهای نامطلوب آن آشکار خواهد شد. یوسفی نیز در این خصوص می‌گوید: «کار مطالعاتی انجام شده اما واقعیت این است که همه این گوزن‌ها گوساله‌های همان گوزن‌های دهه40 هستند و درواقع به آنها شباهت‌هایی دارند اما گونه‌های موجود در دشت ناز و جزیره اشک حدود 40سال است که از یکدیگر جدا شده‌اند و همین جدایی 40ساله می‌تواند تغییراتی در آنها ایجاد کرده و شباهتشان را کاهش داده باشد.» نکته در خور تامل اینکه، رژیم اشغالگر قدس بیش از 40سال قبل (آخرین سال‌های قبل از انقلاب) چند رأس گوزن ایرانی را به سرزمین خود انتقال داد و آنها را با گونه گوزن زرد اروپایی ترکیب کرد و هم‌اکنون حدود 300رأس گوزن در طبیعت و به‌صورت وحشی دارد؛ هر چند که این گونه‌ها آنطور که اسکندری می‌گوید به‌دلیل ترکیب، ارزشمند نیستند اما نشان می‌دهد کار حفاظت و تکثیر گوزن زرد و نگهداری آنها در طبیعت، کاری شدنی است. اما مسئله‌ای که گوزن‌های زرد ایرانی را در این سال‌ها تهدید کرده هم قابل‌توجه است و باید تلاش کرد این تهدیدات را به حداقل رساند. سیلاب در خوزستان و مگس میاز که چند سال قبل تعدادی از گوزن‌ها را تلف کرد ازجمله عواملی است که کارشناسان تاکنون آنها را در زمره احتمالات از بین بردن گوزن زرد ایرانی در گذشته نام برده‌اند. اسکندری می‌گوید: «به گفته محلی‌ها در گذشته با وقوع سیلاب به‌ویژه در دز و کرخه، ‌لاشه‌های متعدد گوزن زرد در منطقه دیده می‌شد که با احداث سد روی این دو رودخانه این مسئله کاهش یافته است. از طرفی همان مگس میاز که چند سال قبل تعدادی گوزن را تلف کرد این موضوع را در ذهن کارشناسان ایجاد کرد که شاید این نوع مگس در سال‌های قبل از دلایل کاهش گوزن‌ها در ایران بوده است.»