جامانده در گذشته

 محمدناصر احدی/خبرنگار

نشر مرکز، آذر امسال، چاپ پانزدهم کتاب «هنر فیلم» دیوید بردول و کریستین تامپسون را راهی بازار کرد. این خبر، همان‌قدر که به‌نظر می‌رسد، مسرت‌بخش نیست و اگر از حقایقی که در ادامه می‌آید مطلع باشید، حتماً طنین ناخوشایندی را که در پس آن نهفته است شنیده‌اید. از آنجا که بسیاری از منابع تئوریک سینمایی در ایران ترجمه نشده‌ است- یا آن تعدادی که ترجمه شده‌، ترجمه دقیق و قابل‌اعتمادی ندارد یا همان اندک تعدادی که ترجمه خوبی دارد، به دلایل مختلفِ معلوم و نامعلومی، سال‌هاست که تجدید چاپ نشده (مثل «فیلم به‌عنوان فیلم» ویکتور پرکینز)‌ ـ طبیعی است که ترجمه کتاب مهمی مثل هنر فیلم که اساساً کتابی درسی است، با استقبال علاقه‎مندان جدی سینما و احتمالاً دانشجویان و مدرسان سینما، مواجه شود. اما این اقبال، متأسفانه، جای خوشحالی ندارد؛ چراکه در ایران هنوز «ویراست چهارم» این کتاب (چاپ اول ترجمه فارسی آن به سال ۱۳۷۷ برمی‌گردد و نسخه انگلیسی آن در سال ۱۹۹۲ منتشر شده) برای بار پانزدهم، آن‌هم به قیمت ۹۷۵۰۰تومان، چاپ می‌شود؛ یعنی20سال است که نسل‌های مختلفِ علاقه‌مند به متون تئوریک سینمایی در کشورمان کتابی را می‌خوانند که نویسندگانش هرچند سال یک‌بار آن را به‌روز کرده و در هر ویراست به تحولات تکنولوژیک سینما، مفاهیم تازه یا موضوعاتی که در ویراست‎های قبل کمتر موردتوجه قرار گرفته، پرداخته‎اند. اما انتشار «ویراست یازدهم» این کتاب در سال ۲۰۱۶ با تغییر کنجکاوی‌برانگیز مهمی همراه بود، هرچند این تغییر در ایران چندان (یا حتی می‌توان گفت «اصلاً») موردتوجه قرار نگرفته؛ بعد از چهل و اندی سال که از انتشار نخستین ویراست این کتاب می‌گذرد و همواره تنها نام‌های دیوید بردول و کریستین تامپسون، به‌عنوان مؤلف، روی جلد دیده می‌شد، قرار گرفتن نام «جف اسمیت» در کنار نام این دو، مؤید تغییرات مهمی نسبت به ویراست‌های قبلی بود. ارزش‌های تئوریک و آموزشی این کتاب، در کنار روزآمد‌شدن پیوسته آن، باعث شده تا هنر فیلم تنها کتاب درسی سینمایی باشد که در رده ۱۵۳ فهرست کتاب‌های تعیین‌شده برای کرسی‌های کالج‌های آمریکایی قرار گیرد و جالب اینکه هیچ کتاب درسی سینمایی دیگری در ۴۰۰ عنوان اول این فهرست دیده نمی‌شود.
بردول در مطلبی در وبلاگ پربارش درباره ویراست یازدهم نوشته: «چارچوب اصلی متن از ویراستی به ویراست دیگر حفظ شده» و شاید همین اشاره برای برخی‎ها کافی باشد تا ضرورت ترجمه ویراست جدید این کتاب را کتمان کنند، اما او بلافاصله در ادامه افزوده: «این متن به‌اندازه کافی برای اصلاح و تکمیل انعطاف داشته است.» به‎طور گذرا و فهرست‎وار می‌توان به این تغییرات در ویراست یازدهم اشاره کرد: مثال‎هایی جدید از حدود 50فیلم از «شبگرد» و انیمیشن «دلیر» گرفته تا مستندهای تحسین‎شده «در جست‎وجوی شوگرمن» و «عمل کشتن»؛ از نو قالب‎ریزی بخش سینمای سه‎بعدی؛ اضافه‌شدن بخش جدیدی با عنوان «سبک فیلم در عصر دیجیتال» با تمرکز بر فیلم «جاذبه»؛ بخش جدیدی درباره ژانر مختص فیلم‌های ورزشی (جالب اینکه فیلم ایرانی «آفساید» به‎عنوان نمونه اصلی این بحث برگزیده شده) و تحلیل مبسوط فیلم «قلمرو طلوع ماه» وس اندرسون. به گفته بردول، بسیاری از جذابیت‌های جدید کتاب بر عهده جف اسمیت بوده؛ اسمیت تمام فصل صدا را با مثال‎هایی از فیلم‌های مختلف بازبینی کرده و همچنین فصلی کاملاً جدید درباره اقتباس سینمایی نوشته است. در وضعیتی که احتمالاً نمی‌توان به ترجمه ویراست جدید این کتاب امیدوار بود، نوشتن از همکاری مؤلفان با کرایتریون برای افزودن مثال‎های ویدئویی جدید به پلتفرم آنلاین کتاب دیگر چندان لزومی ندارد.
مطمئناً اگر متولیان سینما یا آموزش عالی کشور اندکی دغدغه ارتقای استانداردهای آموزشی را داشتند، بودجه‌ای را برای ترجمه ویراست جدید این کتاب درنظر می‌گرفتند و حتی برای مشارکت با نشر مرکز ـ که فضل تقدم در انتشار این کتاب با ایشان است-پیشقدم می‎شدند. از سوی دیگر، هرچند محدودیت‌های یک ناشر خصوصی در ارائه ویراست جدیدی از کتابی به حجم هنر فیلم قابل‌درک است، اما به‌هرحال می‌توان تصور کرد چنانچه نشر مرکز ـ که معمولاً آثارش در همین بازارِ رنجور کتاب به فروش خوبی دست پیدا می‌کند ـ اراده‌ای برای ترجمه ویراست جدید این کتاب داشت، ظرف این 20 سال می‎توانست چاره‌ای پیدا کند. درضمن، فراموش نکنیم کتاب «تاریخ سینما» بردول و تامپسون به ویراست سوم رسیده و «تاریخ جامع سینمای جهان» دیوید کوک به ویراست پنجم و خواننده ایرانی همچنان از تغییرات این کتاب‎ها بی‎خبر است.