مهار سیل

 بیش از 80 درصد مناطق ایران در معرض بروز سیل قرار دارند. این آماری است که ابوالقاسم حسین‌پور، مدیر کل دفتر کنترل سیلاب وآبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، به همشهری اعلام می‌کند. طبق این آمار، بر اساس نقشه سیل‌خیزی مخاطره‌های آبی کشور، محل زندگی 69 درصد از جمعیت ایران یعنی 56 میلیون نفر در 450 شهر و 8650 آبادی مستعد سیل‌خیزی است. بیش از 15 میلیون نفر یعنی معادل 18 درصد جمعیت کشور هم در مناطق پرخطر سیل با شدت بالا زندگی می‌کنند. در کنار این آمار، نکات قابل‌ توجهی وجود دارد؛ این‌که در دهه‌های گذشته وسعت جنگل‌های ایران از 25 میلیون هکتار به 14 میلیون هکتار کاهش یافته است. در شرایطی که هر درخت به‌تنهایی می‌تواند تا 60 برابر وزن خود آب جذب کند و در مواقع بحران جلو سیلاب را بگیرد.در سال‌های اخیر، آمار وقوع سیل در ایران افزایش قابل ‌توجهی داشته است، به طوری که فقط طی 4 سال ابتدای دهه 90 بیش از 550 سیل در استان‌های کشور روی داد. آمارها نشان می‌دهد پیش از این و در کل سال‌های دهه 30 فقط ۱۷۹ سیل رخ داد. ۲۱۵ سیل در دهه ۴۰، ۴۰۴ مورد در دهه ۵۰، 1231 مورد در دهه 60، 2097 مورد در دهه 70 و 1581 مورد در دهه 80 نشان می‌دهد هر دهه با کاهش وسعت جنگل‌ها، تخریب مراتع، افزایش حجم زباله‌ در رودخانه‌ها و تصرف غیرمجاز در بستر و حریم رودخانه‌ها و وقوع خشکسالی تعداد سیل‌های به وقوع پیوسته افزایش قابل ‌توجهی یافته و هر دهه شاهد بروز سیل‌های مخرب‌تری بوده‌ایم.
مازندران؛ رکورددار سیل‌های شدید
مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با بیان این‌که فقط در سال جاری بیش از 100 مورد سیل کوچک و بزرگ در کشور به وقوع پیوسته است به همشهری می‌گوید: در دهه 90 گلستان، هرمزگان و خراسان‌ جنوبی بیشترین تعداد سیل را داشتند و امسال هم تاکنون مازندران، گیلان و سمنان از نظر تعداد سیل در رتبه‌های اول قرار دارند. ابوالقاسم حسین‌پور با اعلام این‌که در میان استان‌های کشور مازندران از نظر شدت وقوع، رکورددار سیل‌های شدید محسوب می‌شود می‌افزاید: امسال توانستیم بیش از 900 میلیون متر مکعب از سیلاب را با طرح‌های اجراشده آبخیزداری کنترل کنیم. او با اشاره به این‌که از مجموع 125 میلیون هکتار عرصه آبخیزداری کشور حدود 21 میلیون هکتار تحت پوشش طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری قرار گرفته است‌ اظهار می‌کند: از این رقم، عملیات 11 میلیون هکتار به پایان رسیده و عملیات حدود 10 میلیون هکتار هم در دست اجراست.مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در هر هکتار را به طور میانگین نیازمند به یک میلیون تومان اعتبار می‌داند و ادامه می‌دهد: طبق برنامه ششم توسعه، باید سالانه 2 میلیون هکتار و تا پایان برنامه 10 میلیون هکتار تحت پوشش قرار بگیرد. تا برنامه پنجم در مجموع فقط 11 میلیون هکتار تحت پوشش قرار گرفته بود.

زمان از دست رفته
آن‌طور که حسین‌پور عنوان می‌کند، اجرای طرح‌های آبخیز‌داری و آبخوان‌داری که بهترین راه برای کنترل سیلاب و استفاده از بارش‌هاست، در هر هکتار یک میلیون تومان اعتبار نیاز دارد. در مجموع، برای اجرای این طرح‌ها در 104 میلیون هکتار باقی‌مانده عرصه‌های آبخیزداری 104 هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است. این اعتبار در شرایطی مطرح می‌شود که سالانه در کشور شاهد بروز بین یک تا 6 هزار میلیارد تومان خسارت سیل هستیم. اگر اعتباری را که صرف جبران این خسارت‌ها می‌شود صرف عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری کنیم، 17 سال زمان برای تکمیل این طرح‌ها در کل کشور نیاز است. این در شرایطی است که به گفته حسین‌پور، طبق برنامه ششم توسعه، فقط در هر سال 2 میلیون هکتار تحت پوشش این طرح قرار خواهد گرفت که با حسابی سرانگشتی 52 سال زمان برای اجرای طرح در همه 104 میلیون هکتار باقی‌مانده صرف خواهد شد؛ یعنی اگر خسارت سیل سالانه 6 هزار میلیارد تومان برآورد شود، در پایان 52 سال، 312 هزار میلیارد تومان خسارت سیل را شاهد خواهیم بود.

خیران به کمک بیایند 
مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور البته معتقد است سیل واقعه‌ای چندوجهی است که می‌توان با اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری از آن نهایت استفاده را کرد. او می‌گوید: پیشگیری از خسارت همیشه با هزینه کمتر اتفاق می‌افتد و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کنترل سیلاب،‌ افزایش بهره‌برداری از بارش‌های فصل سرد، افزایش نفوذ آب به زمین و مقابله با شرایط خشکسالی تاثیر زیادی دارد. امیدواریم سایر دستگاه‌ها، مردم و خیران برای تکمیل طرح‌ها در گستره باقی‌مانده به کمک ما بیایند تا بتوانیم سیلاب‌ها را به بهترین شکل کنترل کنیم.

خطر در کمین کانون‌های جمعیتی
با این همه، بسیاری از مناطق در معرض خطر سیل کانون‌های جمعیتی‌ای هستند که در گذشته ساخته شده‌اند. روستاهایی که اهالی‌شان پیش از این تصوری از سیل نداشتند حالا در فصل سرد و با هر بارش شدیدی ممکن است در مسیر سیلاب قرار گیرند. از نمونه این روستاها در همه استان‌ها می‌توان یافت. 
به گزارش همشهری،‌ در نمونه اخیر، مسئولان از تخلیه روستای 4 روستای نزدیک سد خاکی رامشیر در استان خوزستان خبر داده بودند. با توجه به سرریز رودخانه اعلا باغملک، رودخانه مارون و آب‌های رامهرمز به رودخانه جراحی، روستاهای بخش مشراگه همیشه در معرض بالا آمدن آب رودخانه‌ جراحی قرار دارند.
از آنجا که همه این کانون‌های جمعیتی را نمی‌توان جابه‌جا کرد، کارشناسان همچنان طرح‌های آبخیزداری را راه بهتری برای بروز خسارت در این مناطق می‌دانند. 
مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به همشهری توضیح می‌دهد که بخش زیادی از طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کانون‌های جمعیتی اجرا شده است. 
ابوالقاسم حسین‌پور می‌گوید: از گستره اجرای طرح‌ها 5/1 میلیون هکتار به طور مشخص در مناطقی اجرا شده است که در معرض خطر بیشتر سیل قرار داشتند و از این میزان 320 هکتار مشرف به شهرهای بزرگ با جمعیت بالا بوده است. 
 شناسایی ۷۰۰ نقطه سیل‌خیز 
در کنار مطالعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دفتر پدافند غیرعامل منابع آب ایران هم مطالعاتی درباره نقاط سیل‌خیز انجام داده است. مدیر کل دفتر پدافند غیرعامل منابع آب ایران با بیان این‌که بیش از ۷۰۰ نقطه سیل‌خیز در کشور شناسایی شده است‌ می‌گوید: در نقاطی سیلاب‌ها موجب خسارت بیشتری می‌شوند که انسان در طبیعت دخالت کرده و در حریم بستر و رودخانه ساخت‌و‌ساز انجام داده است.
مهدی دانشگر با بیان این‌که نقاط شمالی کشور بخش عمده‌ای از سیستان ‌و ‌بلوچستان و بخش‌هایی از استان‌های جنوبی مانند خوزستان نقاط سیل‌خیز محسوب می‌شوند می‌افزاید: همکاری بسیار خوبی بین سازمان شهرداری‌ها و وزارت کشور برای جلوگیری از ساخت‌و‌ساز در حریم و بستر رودخانه و جلوگیری از تغییر مسیر رودخانه صورت گرفته است. 

چه باید کرد؟
با همه اینها همچنان مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تاکید می‌کند که همه مناطق ایران به دلیل شرایط توپوگرافی مستعد سیل است و نمی‌توان جلو سیل را گرفت. با این حال رفتار درست انسان در مقابل رودخانه‌ها و آبراهه‌ها، رعایت حریم رودخانه‌ها، جلوگیری از تغییر کاربری زمین‌ها در حریم رودخانه‌ها، احیای پوشش گیاهی و احیای قنوات از راهکارهای کنترل سیلاب‌هاست تا آب راه خود را به طور ایمن ادامه دهد.