تدارک ایران و اروپا برای تداوم برجام

فردا 12ژانویه 22دی، مــوعـد چهــارمین ضرب‌الاجل تقویمی در قانون موسوم به اینارا‌ (قانون بازبینی توافق هسته‌ای با ایران) مصوب کنگره آمریکا در یک سال گذشته است. این قانون دو سال پیش، بعد از امضای برجام میان ایران و قدرت‌های جهانی، در کنگره آمریکا تصویب شد و درواقع سازوکار حقوقی اجرای برجام را در آمریکا مشخص کرد. براساس این قانون، فردا شب دونالد ترامپ باید دو اقدام انجام دهد؛ پایبندی یا عدم‌پایبندی ایران به برجام را اعلام کند و درباره تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران تصمیم بگیرد. براساس روال قانونی در واشنگتن، رئیس‌جمهور روز جمعه با تیم مشاوران امنیت ملی کاخ سفید دیدار می‌کند و بعد از تصمیم‌گیری، تا قبل از پایان روز 12ژوئن، رکس تیلرسون وزیرخارجه باید امضا شدن یا نشدن تعلیق تحریم‌ها را به اطلاع کنگره برساند.

سه پیش‌بینی درباره تصمیم ترامپ

براساس مصاحبه‌ها و اظهارنظرات مقامات آمریکایی در روزهای گذشته و گزارش‌هایی که رسانه‌های این کشور به نقل از منابع آگاه خود منتشر کرده‌اند سه سناریوی محتمل درباره اقدامی که رئیس‌جمهور آمریکا روز جمعه انجام خواهد داد وجود دارد. اگرچه قطعی‌ترین توصیفی که می‌توان درباره ترامپ ارائه داد، غیرقابل پیش‌بینی بودن اوست، اما به هر حال نگاهی داریم به سناریوهای احتمالی روز جمعه:

 عدم‌ تأیید پایبندی، امضای تعلیق تحریم‌ها

ترامپ در ضرب‌الاجل سه ماهه قبل یعنی 21مهر، پایبندی ایران به برجام را با ادعای نقض روح برجام از سوی ایران، تأیید نکرد. اکنون هم ممکن است در عین اعلام اینکه ایران به برجام پایبند نبوده، تعلیق تحریم‌ها را امضا کند و باز هم کار را به کنگره بسپارد تا با تصویب قانونی به‌اصطلاح برجام را به سود آمریکا اصلاح کنند. به این ترتیب آمریکا همچنان در برجام باقی می‌ماند.

عـدم‌تـأیید پایبندی، عدم‌امضای تعلیق تحریم‌ها

ممکن است ترامپ نه پایبندی ایران به برجام را اعلام و نه تعلیق تحریم‌ها را امضا کند. در این صورت آمریکا عملا از برجام خارج خواهد شد.

عدم‌تأییدپایبندی، امضای تعلیق تحریم‌ها و اضافه کردن آنها

ممکن است ترامپ عدم‌پایبندی ایران به برجام را اعلام کند، تعلیق تحریم‌ها را امضا کند اما مانند ماه‌های گذشته، تحریم‌های جدیدی علیه ایران اعمال کند. بهانه اعمال تحریم‌های جدید این بار ادعای حمایت از «معترضان ایرانی» است. در روزهای گذشته و به‌دنبال ناآرامی‌ها در ایران، ترامپ و چند مقام دیگر آمریکایی از جمله رئیس مجلس نمایندگان، سفیر واشنگتن در سازمان ملل و سخنگوی وزارت خارجه، در چندین اظهارنظر با ادعای حمایت از معترضان ایرانی وعده اقدامات عملی در این مورد را دادند. روزنامه گاردین این هفته نوشت: قرار است ترامپ تحریم‌هایی را علیه صداوسیمای ایران اعمال کند.

سفر ظریف به مسکو

36ساعت قبل از اعلام تصمیم احتمالی ترامپ درباره توافق هسته‌ای، تکاپوی دیپلماتیک در جبهه حامیان برجام به اوج رسیده است. وزیر خارجه روسیه دیروز میزبان همتای ایرانی بود و امروز هم قرار است مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا میزبان وزیران خارجه 3کشور اروپایی و ایران باشد. در عین حال برخی منابع آمریکایی از احتمال تعویق اعلام نظر ترامپ خبر داده‌اند. محمد جواد ظریف برای دیدار با سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه به مسکو رفت تا درباره تصمیم احتمالی ترامپ با او رایزنی کند. او در بدو ورود به مسکو به خبرنگاران با اشاره به اینکه این بیست‌ویکمین سفرش به روسیه از زمان تصدی وزارت خارجه است، گفت: روسیه یکی از اعضای مهم 1+5است که در گفت‌وگوهای برجام، نقش محوری ایفا کرد و در اجرای برجام نقش اساسی داشته و منافع ایران در 2سال گذشته از حمایت روسیه برخوردار بوده است.

وی، هدف از سفر خود را مشورت با همتای روسی درباره سیاست‌های مخرب آمریکا عنوان و خاطرنشان کرد: جامعه بین‌المللی به روشنی نشان داده از سیاست‌های آمریکا حمایت نمی‌کند و آن را مخرب می‌داند. جمعه قبل که شورای امنیت با وجود فشار آمریکا جلسه بی‌موردی را درباره ایران تشکیل داد، اما این کشور در جلسه منزوی بود و تقریبا تمامی کشورهای شرکت کننده در جلسه سخنرانی بر ضرورت اجرای برجام تأکید کردند. رئیس دستگاه دیپلماسی ایران با اشاره به اینکه یک اجماع در جهان درباره برجام وجود دارد، بیان کرد: این اجماع باید به اقدام تبدیل شود؛ جامعه جهانی اگر تمایل دارد برجام ادامه پیدا کند باید در برابر هر اقدام مخرب آمریکا ایستادگی کند. ظریف تأکید کرد: منتظر اقدامات سایر کشورها خواهیم بود؛ البته ایران انتخاب‌های گوناگونی دارد و در همه این انتخاب‌ها منافع مردم حفظ خواهد شد.

وزیر خارجه درباره پیش‌بینی خود از اقدام احتمالی ترامپ گفت: معلوم نیست، یکی از سیاست‌های ترامپ این است که قابل پیش‌بینی نباشد البته او در حدی این سیاست را دنبال کرده که دیگر آمریکا برای هیچ‌یک از شرکایش هم قابل اعتماد نیست. وی در پاسخ به اینکه آیا هدف از جلسه با وزیران خارجه 3کشور اروپایی اعلام تصمیم ترامپ به ایران است، اظهار کرد: بعید می‌دانم خود آقای ترامپ هم بداند که چکار می‌خواهد بکند اما اروپایی‌ها حتما از تصمیم او اطلاع ندارند. ظریف امروز پنجشنبه بنا به دعوت فدریکاموگرینی، هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا به بلژیک می‌رود و در بروکسل به همراه وزرای امور خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس آخرین تحولات مربوط به برجام را مورد گفت‌وگو و تبادل نظر قرار خواهند داد. سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران روز یکشنبه اعلام کرده بود: جامعه بین‌الملل باید آمادگی لازم را برای خروج احتمالی آمریکا از برجام داشته باشد.

یکی از اعضای برجام به تعهداتش عمل نمی‌کند

ظریف در دیدار با سرگئی لاوروف با تشکر از حمایت‌های روسیه از اجرای برجام و نقش وزیر خارجه این کشور در به نتیجه رسیدن برجام تصریح کرد: برجام از معدود دست آوردهای جامعه بین‌الملل در سال‌های گذشته است و همانطور که شما گفتید آژانس بارها تعهد ایران به برجام را تأیید کرده ولی متأسفانه یکی از اعضای برجام نه‌تنها تا‌کنون تعهدات خود را براساس برجام کامل اجرا نکرده بلکه سیاست‌های مخربی را در پیش گرفته است. وی افزود: از این‌رو ما و شما و سایر اعضای برجام نیاز داریم از نزدیک هماهنگی کنیم که این دستاورد با جدیت پیگیری شود.

تحریم‌های هسته‌ای

تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران طی 4دهه گذشته ادامه داشته اما تحریم‌های نفتی اخیر این کشور باعث شد تا صادرات نفت ایران از 2.5میلیون بشکه در روز در سال1389 به یک‌میلیون و 100هزار بشکه در روز در سال1392 برسد. همزمان، تحریم‌های بانکی باعث شد تا بیش از 120میلیارد دلار از درآمدهای ایران بیرون از مرزهای کشور غیرقابل دسترس باشد و ایران از سیستم مالی بین‌المللی دور بماند. با ادامه تحریم‌ها، تأثیر آنها رفته‌رفته در اقتصاد ایران نمایان شد و تنها طی سال‌های 1391 و 1392، اقتصاد کشور حدود 9درصد کوچک‌تر شد. به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای و لغو تحریم‌ها در چارچوب برجام اما باعث شد صادرات نفت ایران بار دیگر به سطح پیش از تحریم‌ها باز گردد؛ ایران به منابع مالی بلوکه شده در خارج از کشور دسترسی پیدا کند و بار دیگر وارد سیستم مالی بین‌المللی شود. نتیجه این تحولات، رشد حدود 7درصدی اقتصاد ایران بوده است.

تصمیم دونالد ترامپ در مورد وضعیت تحریم‌هایی که پیش از آغاز ریاست‌جمهوری او و براساس توافق هسته‌ای با ایران لغو شده، در تعیین سرنوشت این توافق مهم بین‌المللی نقش کلیدی دارد. طبق قوانین وضع شده داخلی آمریکا، رئیس‌جمهور این کشور باید در فواصل زمانی مشخص از سویی پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را تأیید یا رد کند. از سوی دیگر او باید در مورد تحریم‌هایی که بر مبنای توافق شکل گرفته در برجام از سوی باراک اوباما لغو شده‌اند، تصمیم‌گیری کند.

اعلام نظر رئیس‌جمهور آمریکا در مورد تأیید یا عدم‌تأیید پایبندی ایران به برجام، به اردیبهشت سال1394 بازمی‌گردد؛ یعنی چند هفته پس از آنکه مذاکرات به توافقی کلی برای حل مناقشه بر سر برنامه هسته‌ای ایران منجر شد. نمایندگان کنگره با 98رأی مثبت و یک رأی منفی در سنا و 400رأی مثبت و 25رأی منفی در مجلس نمایندگان، قانونی را تحت عنوان «قانون بازبینی توافق هسته‌ای با ایران» موسوم به INARA به تصویب رساندند که طبق آن رئیس‌جمهور آمریکا موظف است هر 90روز گزارشی در مورد پایبندی ایران به توافق هسته‌ای برای کنگره ارسال کند. بر این اساس، درصورتی‌که رئیس‌جمهور پایبندی ایران را مورد تأیید قرار ندهد، موضوع به کنگره ارجاع داده می‌شود.

پس از آن، کنگره 60 روز فرصت دارد تا ضمن بررسی عملکرد ایران در مورد پایبندی یا عدم‌پایبندی آن به توافق تصمیم‌گیری کند. درصورتی‌که کنگره به این نتیجه برسد که ایران به تعهداتش در چارچوب توافق هسته‌ای پایبند نبوده، می‌تواند به بازگشت تحریم‌های لغو شده آمریکا علیه ایران در چارچوب برجام رأی دهد که به‌معنای پایان حضور آمریکا در این توافق هم خواهد بود. دونالد ترامپ پس از پیروزی در انتخابات، طی 2مرحله در 2بازه زمانی 90روزه، با اکراه تمام پایبندی ایران به برجام را تأیید کرد. او اما در سومین موعد 90روزه، در مهرماه1396 اعلام کرد که پایبندی ایران به برجام را تأیید نمی‌کند. این تصمیم، موضوع را به‌صورت خودکار در دستور کار کنگره قرار داد. مهلت 60روزه کنگره آمریکا اما بدون هیچ اقدامی از سوی نمایندگان به پایان رسید تا مسئله تأیید یا عدم‌تأیید پایبندی ایران به برجام بار دیگر طبق موعد 90روزه در دستور کار رئیس‌جمهور آمریکا قرار گیرد.

دونالد ترامپ اکنون باید درباره تحریم‌هایی که پیش از این از سوی اوباما در چارچوب تعهدات آمریکا در برجام لغو شده بود نیز تصمیم‌گیری کند. این تحریم‌ها مبتنی بر قوانین داخلی آمریکاست:

  بند 212 و 213 قانون «کاهش تهدیدهای ایران مصوب2012» (موعد 20دی‌): بند212 شامل تحریم‌ معامله با بخش انرژی ایران و به‌طور مشخص شرکت ملی نفت ایران و شرکت ملی نفتکش ایران است. بند213 شامل تحریم خرید، پذیره‌نویسی و تسهیل معاملات دیون حاکمیتی ایران شامل اوراق قرضه دولتی است.

  بند 1244 تا 1247 قانون «آزادی ایران و مقابله با اشاعه مصوب2012» (موعد 20دی): این قانون تحریم‌های گسترده‌‌ای را علیه اقتصاد ایران وضع کرده‌است. این بندها شامل تحریم‌هایی در زمینه مالی، تجارت طلا و سایر فلزات گرانبها، سرمایه‌گذاری مالی در ایران، انرژی، کشتیرانی و ساخت کشتی است.

  بند 1245 قانون «دفاع ملی مصوب2012» (موعد 21دی): این بند بخش مالی ایران را هدف تحریم قرار می‌دهد.

  بند 4 قانون «تحریم‌های ایران مصوب1996» (موعد 27دی): این قانون مبنای بسیاری از تحریم‌های آمریکا علیه ایران است و بند4 به رئیس‌جمهور این کشور اجازه می‌دهد این تحریم‌ها یا بخشی از آنها را برای برخی کشورها که با ایران در ارتباط هستند، لغو کند.

   باب کورکر: 3دلیل برای عدم‌خروج از برجام  

 باب کورکر، سناتور جمهوریخواه و رئیس کمیته روابط خارجی سنای آمریکا که 2سال پیش از مخالفان سرسخت برجام بود، این روزها به حامی آن در مقابل ترامپ تبدیل شده‌است. او دیروز به خبرنگاران آمریکایی گفت: خروج از برجام پیامدهایی برای آمریکا در مقابله با بحران کره‌شمالی دارد. کورکر افزود: به 3دلیل اکنون زمان خروج آمریکا از برجام نیست: یکی ماجرای کره‌شمالی، دوم اعتراض‌های داخل ایران (خروج آمریکا از برجام توجه جهان را از اعتراض‌های داخل ایران منحرف می‌کند) و سوم تخریب روابط آمریکا با متحدان اروپایی.

 ارنست مونیز، وزیرسابق انرژی آمریکا: برجام بدون آمریکا

توافق هسته‌ای با ایران، دستاورد مهمی برای همه طرف‌های این توافق بود. این توافق جنبه‌های مختلف و مهمی دارد که نظارت گسترده بر تأسیسات و لغو تحریم‌های ایران ازجمله آنهاست. اگر آمریکا از این توافق خارج شود، هم نظارت بر تأسیسات ایران و هم امکان ایجاد اجماع جهانی از دست می‌رود و هم اینکه ممکن است ایران و دیگر طرف‌های توافق تصمیم بگیرند بدون ما (آمریکا) به این توافق ادامه دهند. در این شرایط ما منزوی می‌شویم و تأثیر اقتصادی خود را در زمینه تحریم ایران از دست می‌دهیم. این یعنی وضعیت باخت‌باخت برای ما.

 تأثیر تصمیم ترامپ بر اقتصاد ایران 

حسین سلاحورزی، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی، صنعت، معدن و کشاورزی ایران درباره تأثیر اقدام ترامپ در خروج احتمالی از برجام به خبرنگار همشهری گفت: ما مبادلات تجاری یا تعاملات مستقیم و رودررو با شرکت‌های آمریکایی نداریم لذا بخش‌های اساسی اقتصاد، صنعت و زیر ساخت‌های ما هیچ‌گونه تأثیر‌پذیری از آمریکا ندارند. وی خاطرنشان کرد: در محور دوم یعنی امکان تبادلات بانکی و مالی و معاملات بر مبنای دلار هم با وجود اینکه هنوز آمریکا به‌طور جدی توافق هسته‌ای را نقض نکرده، اما واقعیت این است که ارتباطات پولی و بانکی هم در این مدت به‌وجود نیامده که با اقدام ترامپ بخواهد قطع شود. این کارشناس اقتصادی در عین حال یادآور شد: اینکه ساده‌انگارانه هم بگوییم اقدام ترامپ هیچ تأثیری بر اقتصاد ایران ندارد، باید اشاره کرد که اینگونه نیست، حتما در بازار سرمایه و ارز تأثیر روانی خواهد داشت که امیدواریم با تدابیر دولت و بانک مرکزی بتوانیم این تکانه‌ها را هم کنترل کنیم.

  غافلگیری در 5روز

ایران در مواجهه با خروج احتمالی آمریکا از برجام دست خالی نیست، پیش از این و در زمان یکی از همین موعدهایی که رئیس‌جمهور آمریکا باید پایبندی ایران را به برجام تأیید می‌کرد علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی گفته بود در جلسه کمیته نظارت هسته‌ای 16اقدام برای خروج احتمالی آمریکا تعریف شده است. به گفته او، رئیس‌جمهور تک‌تک موارد را در همان زمان به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ کرده بود. برخی اقدامات را باید سازمان انرژی اتمی و برخی را وزارت خارجه و دیگر دستگاه‌ها انجام می‌دادند. اما این روزها با پیش آمدن بحث‌های ضد‌ونقیضی درباره احتمال تمدید نکردن تعلیق تحریم‌ها از سوی ترامپ بخش‌هایی از سناریوهای ایران دوباره بازخوانی شده است.

  توقف پروتکل الحاقی: ایران بعد از اجرای برجام، ‌اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را پذیرفت. اجرای پروتکل الحاقی، اجازه قانونی را برای بازرسی‌های گسترده‌تر و سرزده از کشورهای عضو پیمان عدم‌اشاعه (NPT) فراهم می‌کند. کشورهای عضو آژانس باید این پروتکل را به‌عنوان «ضمیمه توافق جامع پادمان» بپذیرند. علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان پیش‌تر در گفت‌وگو با صدا و سیما گفته بود: اگر برجام به هم بخورد، اجرای پروتکل الحاقی را متوقف می‌کنیم زیرا اکنون داوطلبانه در حال اجرای آن هستیم و هنوز به تصویب مجلس نرسیده است.

غنی‌سازی‌ در فوردو؛‌ فقط در 5روز: ایران توانایی انجام غنی‌سازی‌ 20درصدی در فوردو را طی مدت کمتر از یک هفته دارد. علی اکبر صالحی پیش‌تر گفته بود اگر اراده کنیم، حداکثر تا ۵ روز می‌توانیم غنی‌سازی ۲۰ درصدی را در فوردو آغاز کنیم. او گفته اگر آمریکا برجام را به هم بزند، ایران با اقداماتش آنها را غافلگیر خواهد کرد.

  افزایش سرعت غنی‌سازی‌: بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی گفته است در گزارش‌های ارائه شده به مسئولان رده بالای کشور اعلام آمادگی کرده‌ایم که این ظرفیت در سازمان انرژی اتمی وجود دارد که سرعت فعالیت‌های هسته‌ای در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در حوزه غنی‌سازی‌ را چندین برابر بیش از دوره قبل از برجام افزایش دهیم.

  تغییر در شرایط همکاری ایران و آژانس: یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیش از این گفته بود سختگیرانه‌ترین بازرسی‌ها از تاسیسات اتمی ایران انجام می‌شود. این وظیفه‌ای است که برجام به‌عهده آژانس گذاشته است اما ایران هشدار داده که اگر آمریکا حرکت اشتباهی کند روابط با آژانس تغییر خواهد کرد. کمالوندی گفته است: ما به مدیرکل آژانس اطلاع دادیم که اگر شرایط تغییر کند، روابط ما با آژانس نیز تغییر خواهد کرد؛ این خودش یک اصل است.

  آمادگی‌های یکساله ایران: مجید تخت‌روانچی، معاون سابق وزیر امور خارجه و معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور گفته که ایران از یک‌سال گذشته آمادگی‌هایی را برای خروج احتمالی آمریکا از برجام ایجاد کرده که درصورت تکرار اشتباه از سوی آمریکا، سرعت عمل ایران آمریکایی‌ها را متعجب خواهد کرد. تخت روانچی گفته است: برای بدترین حالت آمادگی داریم نه‌تنها در حوزه سیاسی بلکه در زمینه اقتصادی.