آفتی به نام طراحی نما

سمیرا مصطفی‌نژاد

ساختمان‌ها اصلی‌ترین و قابل‌مشاهده‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده شهرها هستند. در تعریف کلی، شهرها از 2دسته بنا(ساختمان‌های عادی و ساختمان‌های شاخص) تشکیل شده‌اند و اصلی‌ترین ویژگی‌ای که میان این دو دسته بنا تفاوت ایجاد می‌کند، فرم و نمای ظاهری ساختمان‌ها و همچنین امکانات و کاربری آنهاست. بیشترین ساختمان‌های یک شهر را بناهای معمولی تشکیل داده‌اند و بناهای شاخص در یک شهر معمولا انگشت‌شمار هستند.

ضوابط نماسازی در جهان چیست؟

قرار‌گیری هر ساختمان در جایگاه مناسب در الگوی کلی شهر، ارتفاع ساختمان‌ها به نسبت پهنای خیابان و طراحی نمای ساختمان‌ها ،از مهم‌ترین عواملی هستند که بر ظاهر شهرها اثرگذارند. در میان این عوامل، نمای ساختمان‌ها شاید مهم‌ترین بخش هویت یک شهر باشد؛ از این‌روست که کشورهای مختلف جهان ضوابط و مقرراتی برای ساماندهی ساخت‌وساز‌های شهری خود تدوین کرده‌اند و آن را اجرا می‌کنند. بیشترین بخش ضوابط و مقررات ساخت‌وساز شهری با ایمنی سازه‌ها در ارتباط است اما این مقررات بر ارتفاع، محل بنای سازه‌ها، مواد به‌کار گرفته‌شده در ساخت‌وساز و دیگر جزئیات بنای ساختمان نیز نظارت دارند.‌برای مثال در شهر ونکوور که یکی از محبوب‌ترین شهر‌های جهان به‌شمار می‌رود، یکی از ضوابط ساختمان‌سازی‌ اطمینان از حفظ چشم‌اندازی مناسب از کوهستان، جنگل‌ها و اقیانوس در شمال و غرب شهر برای شهروندان است.

 تعدادی از شهرهای جهان نیز به دلایل مختلفی دارای محدودیت ارتفاع در ساختمان‌سازی هستند. برای مثال در سن‌پترزبورگ روسیه برای 200سال کسی اجازه نداشت ساختمانی مرتفع‌تر از 23.4متر بسازد تا ارتفاع تمامی ساختمان‌های شهر با کاخ زمستانی -یکی از نماد‌های مهم شهر- همخوانی داشته باشد. نمونه دیگر شهر بالی است که در آن اجازه ساخت ساختمان‌های بلند‌تر از 15متر (ارتفاع حدودی درختان نخل) داده نمی‌شود. محدودیت ارتفاع در کبک کانادا 200متر، در یونان 12طبقه، در مناطق مسکونی واشنگتن 27متر و در مناطق تجاری 40متر، در رم 136متر (برابر ارتفاع کلیسای سن‌پیتر) و در وایت‌هورس کانادا، ‌شهری که در نزدیکی خط گسل واقع شده، 4طبقه است.

شهرهایی مانند نیویورک و لندن نیز برای طراحی نمای فروشگاه‌های خود دستورالعمل‌هایی مشخص و واضح دارند؛ برای مثال در دستورالعمل طراحی نمای فروشگاه‌های شهر نیویورک آمده ‌است که طراحی نما باید ساده باشد و عناصر طبیعی معماری را آشکارا نمایان سازد. عناصری مانند قرنیز، پنجره، روشنایی، سایه‌بان، ویترین، ورودی و خروجی اضطراری و محل قرارگیری نام فروشگاه از بخش‌های ثابت طراحی نمای فروشگاه‌ها هستند که هریک جایگاه و نسبت‌های قرارگیری مشخصی دارند.

نماهای ساختمان های تهران چگونه سامان می‌گیرد؟

با زیر و رو کردن مقررات موجود و چهره‌ کنونی شهرهای مختلف جهان، شاید این تصور ایجاد شود که چنین رویکرد و نظارتی بر ساخت‌وساز در کلانشهری مانند تهران یا غیرممکن است و یا از اساس وجود ندارد، اما مهرداد زواره‌محمدی - معمار، مدرس دانشگاه و عضو کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر تهران- چنین تصوری را نادرست می‌داند و معتقد است درست نیست که تصور کنیم نظارت چندانی بر نما و فرم ساختمان‌سازی در تهران وجود ندارد؛ واقعیت این است که ضوابط، نظارت، ضمانت اجرایی و قانون وجود دارد اما هنوز تأثیری بر بهبود شرایط نداشته‌‌است. به گفته او در حوزه نماهای شهری و سیمای جداره‌ها و ساخت‌وساز، ضوابط متعددی در شهرداری تهران وجود دارد و کمیته‌هایی به نام کمیته نما در شهرداری‌های مناطق 22گانه تهران در این حوزه مشغول فعالیت هستند. ساختمان‌های شاخص، در سطحی بالاتر و در کمیته‌های تخصصی سیما و نماهای شهری شهرداری مرکز و ساختمان‌های معمولی‌تر در کمیته‌های نمای مناطق کنترل می‌شوند.

به گفته زواره‌محمدی، در مورد ساماندهی نماهای شهری و جداره‌های شهری 2طیف وجود دارد؛« طیفی که اعتقاد دارند نما جزو حقوق فردی است. عنصری است که هر فرد می‌تواند برآن تملک داشته باشد و در مورد چگونگی آراستن و طراحی و ساخت آن تصمیم بگیرد که این تصمیم می‌تواند تحت‌تأثیر سبک زندگی و دیدگاه فرد قرار داشته‌باشد. این گروه زیبایی شهر را در تنوع وحشتناک نمای ساختمان‌ها می‌بینند. طیف دیگر قائل به این هستند که حتما باید استانداردهایی جدی درباره نمای ساختمان‌های شهری وجود داشته باشد و افراد نباید به‌صورت سلیقه‌ای به ساخت‌و ساز بپردازند زیرا نمای ساختمان‌ها را متعلق به شهر و استاندارد‌های اجتماعی می‌دانند که باید تابع شرایطی خاص باشد. در چنین شرایطی، یک سر طیف به زندگی پادگانی و دیکتاتورگونه می‌رسد و سر دیگر آن به آشفتگی‌.  هیچ‌یک از این طیف ها به شکل مطلق نمی‌تواند به پایداری اجتماعی و ایجاد شهری هوشمند و پایدار و باکیفیت بینجامد. همچنین عده‌ای دیگر باور دارند که داخل ساختمان متعلق به مالک است اما خارج از ساختمان با توجه به اینکه در معرض دید عموم قرار دارد و در چارچوب شهری ارزیابی می‌شود باید تابع شرایطی خاص باشد. این دیدگاه در شهرهای مختلف جهان وجود دارد و به‌کار بسته می‌شود و در شهرهای ایران نیز می‌توان ردپای این دیدگاه را مشاهده کرد، برای مثال به‌دلیل اینکه اصفهان شهری تاریخی است، این مقررات وجود دارد که حداقل 30تا 40درصد از نمای ساختمان‌ها باید آجری باشد. همین ضابطه کوچک توانسته یک هماهنگی کلی در شهر اصفهان ایجاد کند.»

به اعتقاد زواره محمدی، کمیته‌های نما زمانی می‌توانند درست و هوشمندانه عمل کنند که تصمیمات آنها به افزایش کیفیت نمای ساختمان‌ها منجر شود و برای موفقیت در این امر باید چند نکته را رعایت کنند؛ «اول اینکه ضابطه طراحی شهری باید هوشمند باشد و از استانداردهایی برخوردار باشد که هر فردی بتواند با هر میزان بضاعت و توانمندی آنها را به‌کار بندد. دوم اینکه افراد مسئول در این کمیته‌ها باید از ضوابط موجود تفسیر درستی ارائه دهند، نه تفسیرهای سلیقه‌ای، تا آنچه باید مورد بررسی قرار دهند و تأیید کنند به درستی انجام شود. این افراد باید بسیار هوشمند و از توانایی راهبری و هدایت و نظارت غیرسلیقه‌ای برخوردار باشند.»

این عضو کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر تهران افزودن جدا‌سازی‌ طراحی نما از فرایند ساخت را اتفاق ناخوشایندی می‌داند؛ «بسیاری ساختمان کم یا بدکیفیت طراحی کرده و می‌سازند و درنهایت برای گرفتن تأیید یا ایجاد کیفیت ظاهری، نمایی زیبا با کمترین کیفیت و رویکردی ابتذال‌گونه ایجاد می‌کنند و به چهره شهر آسیب می‌زنند. برای رفع چنین مشکلاتی باید کمیته نما به جایگاه کمیته کیفیت ساختمان ارتقا پیدا کند؛ یعنی کسی که قصد کنترل نما را دارد، در واقع کیفیت بنا را کنترل کند و نما برآمده از فرایندی باشد که درون ساختمان رخ داده است؛ یعنی ایده خلاقانه درون ساختمان، ‌پلان، نما، حجم، ‌ورودی‌ها، طراحی داخلی و تمامی عناصر تشکیل‌دهنده ساختمان را با یک پیوستگی هوشمندانه به یک پروژه برتر و با کیفیت تبدیل کند، ‌نه اینکه داخل ساختمان درنهایت نادرستی و بدکیفیتی ساخته شود و با پوسته‌ای زیبا روی آن پوشانده شود.»

به گفته زواره‌محمدی، یکی از دستورات جدی که در کمیته فنی شورای شهر تهران در دست اقدام است، اصلاح قانون کمیته‌های نما ‌ست؛« در این مسیر، شهرداری ملزم شده‌ است تا لایحه‌ای جدید برای کمیته‌های نمای تهران ارائه کند. همچنین این کمیته درحال تهیه برنامه پنج‌ساله توسعه شهر تهران است که استراتژی‌ها، گزینه‌ها و راهبردهایی درباره چگونگی پرداختن به نماهای شهری و کمیته‌های نما در آن وجود دارد و امیدوارم با برنامه‌ریزی درست، درنهایت چهره و معماری شهر از آنچه هست زیباتر شود.»