زمزمه جنگ آب در شمال آفریقا

تروریسم، جنگ، اشغال، مهاجرانی که برای نجات جانشان از شهرهای خود گریخته‌اند و... اینها مجموعه تصاویری است که با شنیدن عنوان «بحران در خاورمیانه» به ذهن ما می‌آیند، اما به‌نظر می‌رسد ساکنان این منطقه تاریخی باید به‌تدریج خود را برای تجربه چهره دیگری از بحران آماده کنند؛ چهره‌ای که مردم مصر را این روزها بیش از هر زمان دیگری نگران کرده است؛ بحران بی‌آبی.

سایه خشکسالی و بحران آب مدت‌هاست بر سر زندگی همسایگان تاریخی رود نیل سنگینی می‌کند. این در حالی است که همسایه جنوبی این کشور نیز بر اثر نگرانی از همین بحران به‌دنبال ساخت سدی بزرگ به نام «نهضت» بر کرانه رود نیل است؛ سدی که درصورت تکمیل مراحل ساخت‌وساز آن، مردم مصر حتی در زندگی روزمره خود هم با بی‌آبی بی‌سابقه‌ای روبه‌رو خواهند شد. اما این تهدید تا چندی پیش برای امنیت ملی مصر در مرحله هشدار قرار داشت، چرا که کشور فقیر اتیوپی قادر به تأمین مخارج سنگین ساخت چنین سدی نبود و برای این امر، بدون‌شک به کمک سایر کشورها و سرمایه‌گذاری چشمگیری نیازمند است. این موازنه ساده طی سال‌های گذشته به اهرمی برای فشار بر دولت مصر از سوی کشورهای ثروتمند خلیج‌فارس، به‌ویژه عربستان سعودی تبدیل شده است؛ به‌گونه‌ای که درصورت بروز هرگونه ناهمخوانی در مواضع قاهره با سیاست‌های ریاض در خاورمیانه، به سرعت یکی از وزرای اقتصادی این کشور راهی اتیوپی شده و با ارسال چنین پیامی، موجی از نگرانی را برای مردم و دولتمردان مصری ایجاد می‌کند.

اما سخنان روز گذشته عبدالفتاح سیسی خطاب به مردم مصر بیش از هر زمان دیگر بحران آب در این کشور را برای رسانه‌ها روشن کرده است. رئیس‌جمهور مصر در سخنانی کم‌سابقه به مردم این کشور اطمینان داده که هرگز با بحران آب مواجه نخواهند شد و گفته: لازم است مردم ما از شرق تا غرب کشور بدانند برنامه‌های دولت برای تأمین آب مورد نیاز آنها دقیق و حساب‌شده اجرایی خواهد شد. از دید بسیاری از تحلیلگران، سخنان روز گذشته سیسی، بیش از هر چیز نشانه‌ای است از شکست مذاکرات غیررسمی میان مصر و اتیوپی برای توقف روند ساخت سد نهضت و یا تضمین سهم تاریخی مصر از آب نیل.

تا چندی قبل روابط میان مصر و اتیوپی (به‌ویژه در حوزه منابع آبی) با امضای توافقنامه‌ای تحت نظارت انگلیس در سال ۱۹۲۹ میلادی مدیریت می‌شد، به‌گونه‌ای که دولت اتیوپی رسما تعهد داده بود هیچ‌گونه پروژه‌ عمرانی را علیه منافع مصر آغاز نکند و بر این اساس هیچ طرحی برای بهره‌برداری از رود نیل، دریاچه تانا و رودخانه سوبات نداشت.

اما این معادله در سال ۲۰۱۰ به‌دست آمریکا و ایتالیا به هم خورد؛ متخصصان آمریکایی برای ارائه مشاوره در زمینه ساخت سدی بزرگ به‌صورت محرمانه راهی اتیوپی شدند و طرح ساخت سد نهضت را که مسئولیت اجرایی‌کردن آن بر عهده شرکت‌های ایتالیایی، زیرنظر ناظران چینی است، تهیه کردند. به این ترتیب برای اولین‌بار رؤیای اتیوپی برای به‌دست آوردن برق از آب به واقعیت نزدیک شد.

قدم‌های اولیه ساخت این سد در اواخر دولت محمد مرسی و در واقع با استفاده از فرصت پیش آمده ناشی از بحران‌های داخلی مصر در اتیوپی برداشته شد، اما با روی کار آمدن سیسی، حساسیت‌های رسمی و غیررسمی قاهره نسبت به این تهدید بزرگ شدت گرفت.

عمق این بحران تا حدی است که بسیاری در مصر، تلاش‌های دیپلماتیک دولت و سامح شکری برای توافق با آدیس‌آبابا را بیهوده دانسته و صرفا گزینه نظامی را اهرمی کارآمد برای توقف روند ساخت سد نهضت به شمار می‌آورند. اگرچه تا این لحظه نشانه‌ای در دولت سیسی برای همراهی با این دیدگاه به چشم نخورده است. رئیس‌جمهور مصر روز گذشته از ساخت بزرگ‌ترین آب‌شیرین‌کن آفریقا در مصر سخن گفت؛ طرحی که از دید روزنامه رأی‌الیوم، صرفا مصرف رسانه‌ای داشته و برای جلوگیری از بروز نگرانی در جامعه بوده است، چرا که مصر توان مالی اجرای چنین طرحی را در اختیار ندارد. خبرگزاری راشاتودی روسیه، روز گذشته در گزارش خود با اشاره به این موضوع از اصطلاح «جنگ آب در شمال آفریقا» یاد کرده و نوشته است: با توجه به شکست تمام تلاش‌های دولت مصر برای حل این بحران از روش‌های سیاسی، احتمال دارد اختلافات آبی میان 2کشور به جنگ آب منجر شود.