گزارش
گره بین چالش‌های اجتماعی و رسانه‌های نوین
نگاهی به کتاب رسانه‌های نوین و مسائل اجتماعی جدید در ایران
پیشرفت‌های فناورانه در حوزه ارتباطات، فرایندهای ارتباطی ازجمله الگوی استفاده از رسانه را دگرگون کرده‌اند. این پیشرفت‌ها که از نظر سرعت وقوع و تنوع به انقلابی می‌مانند، نظریه‌پردازان این حوزه را دچار چالش کرده و پیامدهای اجتماعی بسیاری از خود برجای گذاشته‌اند. سرعت تغییرات تکنولوژیک در حوزه اطلاعات و ارتباطات و به تبع آن سرعت تحولات و تغییرات اجتماعی بسیار زیاد است. از همین رو مطالعات اجتماعی و رسانه‌ای نسبت به این تغییرات عملا دچار تأخیر و عقب‌ماندگی است. فرایند تحقیقات اجتماعی طولانی و زمان‌بر است و روش‌های تحقیق موجود در این حوزه طوری طراحی شده‌اند که عملا در آنها امکان نظریه‌پردازی سریع و هماهنگ با تغییرات فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی وجود ندارد. دنیای اینترنت، به‌عنوان یک دنیای بیکرانه و گسترده، در کنار مزیت‌های بی‌شمار، به مرکزی برای شکل‌گیری آسیبهای اجتماعی نوین هم تبدیل شده و اموری همچون بحران هویت، هرزه‌نگاری و روابط نامشروع، دزدی‌های اینترنتی و نقض حریم خصوصی به اشکال مختلف در این زیرساخت توسعه یافته است.
در فقر نسبی موجود در حوزه پژوهشی رسانه‌های نوین، کتاب «رسانه‌های نوین و مسائل اجتماعی جدید در ایران» نوشته علی ربیعی، وزیر سابق تعاون، کار و رفاه اجتماعی و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، تلاشی برای ورود به این فضا و پر‌کردن بخشی از خلأ موجود در این فضاست. این کتاب طیف گسترده‌ای از مسائل مرتبط با شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی را در‌بر‌می‌گیرد و اگرچه همچون سایر تحقیقات این حوزه، چنانکه اشاره شد، با تأخر نسبت به رویدادها همراه است، اما سعی شده دایره نسبتا وسیعی از مسائل اجتماعی منبعث از رسانه‌های نوین را به شکل علمی و روش‌مند مورد مطالعه قرار دهد.
در بخشی از مقدمه کتاب درباره شرایط رسانه‌ای فعلی و مسائل و آسیبهای اجتماعی که پیامد این شرایط است، می‌خوانیم: «مسائل اجتماعی ناشی از رسانه‌های نوین امروزه تقریبا تمامی حوزه‌های زندگی اجتماعی را در‌بر‌گرفته است. در این میان نگرانی‌های بیشتری نسبت به تغییرات ارزشی و هویتی در بین نسل جدید وجود دارد. بسیاری از تحقیقات و ازجمله یکی از تحقیقاتی که در این کتاب ارائه شده است، تغییرات ارزشی ناشی از رسانه‌های نوین را تأیید می‌کنند. ارزش‌های اجتماعی و اصول اخلاقی مورد توجه نسل‌های قبلی دیگر چندان مورد ارجاع نسل جدید نیست. رابطه بین والدین با کودکان و به‌صورت کلی روابط درون خانواده، به‌دلیل اعتیاد به رسانه و ازجمله تلفن همراه کاهش یافته است. کودکان و نسل‌های جدید به جای ارتباط با بزرگ‌ترهای خود و حتی ارتباط با افراد هم‌سن‌و‌سال، در فضای مجازی، با افرادی از سنین مختلف در ارتباط هستند و با مطالب و محتواهایی روبه‌رو می‌شوند که تناسبی با شرایط سنی آنها ندارد. مطالب و محتواهای تصویری پورنوگرافیک و اروتیک در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتقل می‌شوند؛ جوک‌های زشت و سیاه کودکان و نوجوانان را در مورد مسائل جنسی کنجکاو می‌کنند و کانال‌ها و گروه‌های زیادی با عناوین آموزش مسائل جنسی و غیره وجود دارند که فاقد وجاهت علمی و قانونی لازم برای این آموزش‌ها هستند و معمولا اطلاعات غلطی را به کودکان و نوجوانان می‌دهند که می‌تواند اثرات ناخوشایندی داشته باشد.»
با توجه به اینکه کتاب در زمان تصدی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از سوی نویسنده به رشته تحریر درآمده و این وزارتخانه از طریق سازمان بهزیستی عملا متولی مدیریت آسیبهای اجتماعی در کشور است، در کتاب شاهد نوعی تمرکز آگاهانه به ابعاد آسیب‌شناختی فضای مجازی و آسیبهای اجتماعی ناشی از آن هستیم. نویسنده البته در مقدمه کتاب تأکید کرده تمرکز به مسائل آسیب‌شناختی به‌معنای نفی دستاوردهای این فضا نیست و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در خدمت توانمندسازی، فرصت‌سازی و ارتقای اجتماعی هم قرار بگیرند. نویسنده درباره ضرورت پرداختن به مسئله آسیبهای اجتماعی می‌نویسد: «مسئله آسیبهای اجتماعی به حدی از اهمیت رسیده است که مقام معظم رهبری شخصا به این مسئله ورود کرده‌اند و خود شاهد بوده‌ام که ایشان تا به این لحظه (زمان نگارش کتاب) در 3جلسه مفصل، تأخیر نظام جمهوری اسلامی ایران در پرداختن به این مسئله را یادآور شده و انجام اقدامات مؤثر را شخصا پیگیری کرده‌اند. آسیبهای اجتماعی در همه اشکال آن حائز اهمیت هستند و اشکال برآمده از رسانه‌های نوین به‌دلیل سیالیت و گستره وسیع عملکرد اینگونه رسانه‌ها شایسته توجه ویژه است.»
چنانکه بالاتر اشاره شد، در کتاب «رسانه‌های نوین و مسائل اجتماعی جدید در ایران» کوشش شده به طیف نسبتا وسیعی از مسائل اجتماعی منتج از فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی پرداخته شود. فصل اول این کتاب حاوی بیشترین مباحث نظری درباره مسائلی است که بر اثر ظهور رسانه‌های نوین به‌وجود آمده‌اند. سیاست بازنمایی، نسبت رسانه‌های نوین و سرمایه‌داری، نقش این رسانه‌ها در آسیبهای اجتماعی و اثری که اینگونه رسانه‌ها بر شدت‌گرفتن آسیبهای اجتماعی ایفا می‌کنند، در این فصل بررسی شده است. این فصل با مرور تحولات رسانه‌ای معاصر آغاز شده و در ادامه به مفهوم‌پردازی رسانه‌های نوین به‌عنوان بخشی از محصولات تکنولوژیک ارتباطی و اطلاعاتی پرداخته است. جهانی‌شدن مسائل اجتماعی، رسانه‌های نوین و مسائل اجتماعی معاصر ایران، ضریب نفوذ اینترنت در کشور، توزیع جرایم سایبری در دنیا، تصویری از وضعیت آسیب در کشور و توزیع جنسی جرایم سایبری ازجمله مسائلی است که در این فصل به آنها پرداخته شده است. در این فصل بخشی از آسیبهای اجتماعی ناشی از اینترنت ازجمله آسیبهای خانوادگی، هتک حیثیت و نقض حریم خصوصی افراد، تهدید و اخاذی، قتل و خشونت، انتقام، سرقت و دزدی، سرقت محتوا، کلاهبرداری، کسب‌و‌کار خلاف، آسیبهای سیاسی و آسیبهای امنیتی معرفی شده است. نحوه تولید آسیب در رسانه‌ها، بحران‌سازی رسانه‌ها، نقش رسانه‌ها در کاهش آسیبهای اجتماعی، رسانه‌ها و مدیریت قومی و نقش رسانه در هنگام شدت‌گرفتن آسیب اجتماعی، عناوین مطالب بخش پایانی فصل اول است.
فصل دوم حاوی مباحثی درباره ماهیت فنی و عملکرد رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی است و لایه‌های آشکار و پنهان آنها را واکاوی می‌کند. زیربنای مادی رسانه‌های نوین، فضای مجازی، اجتماعات مجازی، شبکه‌های اجتماعی، شبکه‌های اشتراک‌گذاری، یوتیوب و وب‌سایت زیرعنوان‌های این فصل از کتاب است.
فصل سوم کتاب انواع مسائلی را که جزو آسیبهای اجتماعی منتج از رسانه‌های اجتماعی به‌حساب می‌آید، معرفی می‌کند. اعتیاد به اینترنت، انزوای اجتماعی، بحران هویت و اختلال در شکل‌گیری شخصیت، شکاف نسلی و اخلاق جنسی و نقض حریم خصوصی مواردی است که در این فصل به‌طور نسبتا مبسوط به آنها به‌عنوان آسیبهای موجود در فضای مجازی پرداخته شده است. در بررسی این مسائل، میزان ابتلای به آنها در جامعه ایرانی، به‌طور ویژه مدنظر بوده است. فصل چهارم مباحث روش‌شناختی پژوهش درباره مسائل اجتماعی رسانه‌های نوین را تشریح می‌کند.
فصل پنجم به تعبیر نویسنده، اصلی‌ترین بخش مطالعات تجربی کتاب را در‌بر‌می‌گیرد. این مطالعات طی چند سال درباره ابعاد مختلف فضای مجازی و مسائل اجتماعی مربوط به آن انجام شده است. اثر اینترنت بر ارزش‌های اخلاقی، تحول ارزشی، انزوی اجتماعی، بحران هویت، اعتماد و دینداری ازجمله مباحث اصلی این فصل است. این فصل حاوی مطالعات تجربی درباره اثر سریال‌های ماهواره‌ای در جامعه ایرانی هم هست. مطالعه‌های جامعه‌شناختی پیرامون مصرف‌گرایی در میان ساکنان شهر تهران، رسانه‌های تصویری و مسائل اجتماعی، شبکه پرشین‌تون و کودک ایرانی، مطالعه خوانش مخاطبان زن در سریال‌های ترکیه‌ای پخش شده از شبکه ماهواره‌ای جِم و قرائت مخاطبان زن شهرستان روانسر از سریال ماهواره‌ای عمر گل لاله، عناوین بخشی از تحقیقاتی است که در این فصل از کتاب منتشر شده است. آخرین فصل کتاب هم به جمع‌بندی مطالعات نظری و تجربی پرداخته است.
کتاب «رسانه‌های نوین و مسائل اجتماعی جدید در ایران» حاصل سال‌ها مطالعه و پژوهش نویسنده به همراه دانشجویان خود در دوره کارشناسی ارشد ارتباطات اجتماعی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دانشجویان دوره دکتری جامعه‌شناسی در دانشگاه پیام نور است. این کتاب در 6فصل و 386صفحه، توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در سال1395 منتشر شده است.
در همینه زمینه :
