خاندان نجیب هرات

علی‌‌اصغر محمدخانی/مد‌‌‌‌‌یر مرکز فرهنگی  شهر کتاب

خاندان مایل هروی در هرات، خاندان نجیب و فاضلی است که در پژوهش، تصحیح و تدریس زبان و ادب فارسی در افغانستان و ایران زبانزد هستند. مرحوم میرغلامرضا مایل هروی، شاعر، نویسنده، مترجم، کتاب‌شناس و تاریخ‌نگار بود.
 سال‌ها به تحقیق در تاریخ عصر تیموریان پرداخت و از متخصصان برجسته‌ و نامدار تاریخ تیموریان بود. مدیریت مجلات ارزشمندی چون خراسان، کتاب، حجت و آریانا را به‌عهده داشت و از بنیانگذاران انجمن ادبی هرات بود. مدتی در مشهد زیست. آثار ارزشمندی را تصحیح کرد ازجمله رساله سیر نفس فخرالدین رازی و سیرالعباد الی‌ المعاد حکیم سنایی را. فرزندش نجیب مایل هروی برای ما ایرانیان شناخته‌شده‌تر از پدر است و نزدیک به 5 دهه است که در حوزه‌ زبان و ادب فارسی آثار ارزشمندی را نوشته یا تصحیح کرده است. نجیب مایل هروی، نسخه‌شناس، مصحح، عرفان‌پژوه و محقق است. در سال ۱۳۵۰ به مشهد آمد و تحصیلاتش را در رشته‌زبان و ادب فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد پی گرفت.
 نجیب مایل هروی از برجسته‌ترین پژوهشگران افغانستانی در نقد و تصحیح متون کهن، به‌ویژه متون عرفانی است. از او گذشته از برخی تالیفات و تصحیح و بررسی ده‌ها جلد کتاب، مقالات فراوان در نشریات ایران و خارج از کشور و نیز مقالاتی ارزشمند در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به چاپ رسیده است. تحقیقات او در باب دوره تیموریان و هنر و زبان و ادب فارسی در قرن نهم و تک‌نگاری او درباره جامی، شاعر این عصر، یکی از مآخذ مهم این حوزه‌ تاریخی و ادبی است. نورالدین عبدالرحمان جامی، نماینده تمام عیار 6 دهه پسندهای فرهنگی قرن نهم است و شناخت او شناخت سیاست، اقتصاد و فرهنگ اجتماعی اهالی این سده را میسر می‌کند. جامی از یک‌سو با دربارهای ابوسعید گورکانی و سلطان حسین میرزا درآمیخته بود و از سوی دیگر با دانشمندان و اهل مدرسه.
 علاوه بر این به خانقاهیان و صوفیان تعلق خاطرنشان می‌داد و عامه‌ مردم را مورد نقد و گاه تفقد قرار می‌داد. او با مجموعه‌ای از پسندهای سیاسی، مذهبی و عرفانی در سرتاسر تاریخ فرهنگ فارسی، نه‌تنها بر اهالی منطقه که در دوره‌های اخیر بر عرفان و ادب شرق و غرب جهان اثر گذارده است. مایل هروی با نوشتن کتاب «جامی» به همه‌ سمت‌وسوهای سیاسی، مذهبی، ادبی و عرفانی جامی معطوف شده و با نگره‌‌ای انتقادی کوشیده بر پایه‌ آثار او و انبوه نگارش‌های معاصران و متاخران جامی، چهره‌ او را در سده‌ نهم روشن کند.
مایل هروی تصویری دقیق از دوره‌ جامی ارائه می‌دهد که چگونه کژتابی‌ها و اظهارات ضد‌و نقیض، باعث مخدوش شدن‌ چهره‌ جامی شده است. او این پرسش را مطرح می‌کند که چرا جامی که در روزگارش از سوی شاعران شاعرتر از او مورد نقد قرار می‌گیرد، عواملی جز عوامل فرهنگی و ادبی از چنان سهمی برخوردار می‌شوند که دو سه سده پس‌تر از آن، او را که برخی از معاصران، نظمش را به شعریت نمی‌شناختند، به خاتم‌الشعرایی او قائل می‌شوند؟ این نیست مگر از باب ناشناختگی و هم بی‌رغبتی به رسایی و رهایی و پرداختن به مقوله‌ تکرار و مکرر و ترسیم معلوم در عالم تحقیقات و مطالعات فرهنگی و بی‌توجهی به تصویر مجهول و جزئیت نظام‌مند فرهنگ؛ فرهنگی که در متن و بطن حیات ما گنجایی و روایی داشته باشد.
مایل هروی آثار ناشناخته‌ بسیاری را از عارفان و صوفیان و گوشه‌نشینان تنقیح کرده و در کتاب‌های متعدد منتشر ساخته است. از «برگ‌های پیر» که مجموعه‌ای است مشتمل بر 20 نگاشته‌ فارسی دری که در زمینه گونه‌شناسی گونه‌های تاریخی زبان فارسی اثری است ارزشمند تا «کتاب‌آرایی»، «تفسیر صوفی»، «نقد و تصحیح متون»، «تاریخ تصوف ایران»، «پیر بیابانکی»، «صور ایهام در شعر فارسی»، «مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی»، «در شبستان عرفان»، «اندر غزل خویش نهان خواهم گشتن» و «بگذار تا از این شب دشوار بگذریم».
نجیب اهل فرهنگ مدتی است دچار دشواری‌های متعدد است که برخی از نجابت او سوءاستفاده می‌کنند و اخبار نادرست و ناروا را می‌پراکنند و شخصیت علمی و فرهنگی و نجابت و اصالت و وجاهت این دانشمند گرانمایه را خدشه‌دار می‌سازند. نکوداشت شخصیت علمی مایل هروی و رسیدگی به مشکلات جسمی و روحی او بر همه مسئولان فرهنگی و اهل فرهنگ لازم و بایسته است و ما قدردان تلاش‌های او و پرتوافکنی‌های او بر گوشه‌های تاریک و ناشناخته فرهنگ عرفانی و زبان و ادب فارسی هستیم. تلاش‌هایی که توان بلندِ زبان فارسی را در تصویر کردن نکته‌های اخلاقی و اجتماعی نشان داد، در احیای چند صد رساله و کتاب کوتاه و بلند عارفان گذشته را ارج می‌نهیم و تامل و توغل او را در سپری کردن 5 دهه از عمرش در زمینه فکر و فرهنگ عرفانی و ادب فارسی.
از دانشگاه فردوسی مشهد و وزارت فرهنگ و ارشاد و خانه کتاب سپاسگزاریم که در سال‌های اخیر در رفع مشکلات این محقق و مصحح نجیب تلاش کرده‌اند و می‌دانیم که احیای بسیاری از آثار ناشناخته‌ عرفان و تصوف و ادب فارسی مدیون تلاش‌های نجیب مایل هروی است.
 امروز مراسم بزرگداشت مقام علمی نجیب مایل هروی در تالار فردوسی دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار می‌شود و استادان و محققان در باب آثار این دانشمند معاصر بیشتر سخن می‌گویند.