برجام جدید با اروپا

لیلا شریف

به وقت واشنگتن ساعت از 2بعدازظهرِ 8می (18  اردیبهشت) گذشته بود که ترامپ با کت و شلواری سرمه‌ای و چهره‌ای که تلاش می‌کرد مصمم باشد در کاخ سفید مقابل دوربین رسانه‌ها رفت و در سخنرانی 11دقیقه‌ای، پرونده تلاش چندین‌ساله گروه 1+5 را بست. چنددقیقه از صحبت‎های تند ترامپ در مورد برجام نگذشته بود که فدریکا موگرینی -رئیس دیپلماسی اتحادیه اروپا- وارد میدان شد و با گفتن این جمله که «از نظر اتحادیه اروپا برجام ادامه دارد و اروپا مصمم به حفظ برجام است.»، نخستین پالس‌های منفی را برای آمریکایی‌ها فرستاد.

شکاف اروپا و آمریکا

این موضع‌گیری کافی بود تا اعضای گروه باقیمانده گروه 1+5 که روزگاری توافق هسته‌ای را بهترین دستاورد بین‌المللی خود می‌دانستند، از یکجانبه‌گرایی ترامپ گلایه کرده و با توجه به منافعشان در برابر او صف‌آرایی کنند. تا جایی که امانوئل ماکرون‌-رئیس‌جمهور فرانسه- هم نسبت به خروج آمریکا از برجام ابراز تأسف کرد و با نوشتن این جملات که «فرانسه، آلمان و انگلیس از تصمیم آمریکا برای خروج از برنامه جامع اقدام مشترک متأسف هستند» نشان داد که دستاورد دیپلماتیک ظریف، آتشی در خرمن روابط آمریکا و اروپا انداخته است. 

در واقع خروج ترامپ از برجام تا حدودی نزاع سیاسی اتحادیه اروپا با آمریکا را رقم زد؛چرا که از یک سو این اروپاست که تلاش می‌کند زمین بازی خود را جدا از قدرت آمریکا طراحی و پرچم استقلال خود را در‌برابر آمریکا علم کند و از سوی دیگر هم آمریکا از هیچ راه‌حل تجاری و سیاسی‌ای برای به حاشیه کشاندن تصمیمات اروپایی‌ها دریغ نمی‌کند. اختلاف‌نظر کشورهای به‌جامانده در توافق هسته‌ای با ترامپ چنان پررنگ شد که در جلسه شورای امنیت سازمان ملل متحد با موضوع مبارزه با گسترش تسلیحات کشتار جمعی که به ریاست دونالد ترامپ برگزار شد،  امانوئل ماکرون، سرگئی لاوروف (وزیر خارجه روسیه )و ترزا می‌ (نخست‌وزیر انگلیس) مقابل دوربین رسانه‌ها رسما با مواضع ترامپ مخالفت کردند.

«ایران هرگز نباید اجازه داشته باشد که به سلاح‌های هسته‌ای دسترسی پیدا کند. ما در همین چارچوب از برجام خارج شدیم چرا که توافق بسیار بدی بود.»؛ این جملاتی بود که ترامپ در آن جلسه روانه موافقان برجام کرد تا آنها را به شکستن این توافق ترغیب کند اما واکنش‌ها برخلاف خواسته ترامپ رقم خورد، چه آنکه امانوئل ماکرون در نوبت سخنرانی خود گفت: «برجام اگرچه توافق کاملی نیست اما توافق خوبی‌است و همه باید آن را اجرا کنند.»؛ واکنشی که به نقطه‌نظر مشترک کشورهای انگلیس، ‌روسیه و چین در این جلسه تبدیل شد تا نشان دهد کشورهای پایبند به برجام حرکت در مسیر خلاف خواسته ترامپ را انتخاب کرده‌اند و دنبال راه‌حل‌هایی برای نگه‌داشتن این توافق بدون حضور آمریکا هستند.

ماه عسل ایران- اروپا

«از این لحظه توافق برجام بین ایران و 5 کشور است. از این لحظه 1+5، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که این کشورهای بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد. به وزارت امور خارجه دستور دادم که ظرف چند هفته آینده با مذاکرات با کشورهای اروپایی و 2کشور بزرگ دیگر، یعنی روسیه و چین، رایزنی‌ها و هماهنگی‌ ها‌ و مذاکرات لازم را انجام دهد.»؛ این سخنان روحانی در واکنش سریع به خروج آمریکا از برجام در فاصله چنددقیقه‌ بعد از دستور ترامپ برای خروج از برجام بیان شد تا نشان دهد ایران به‌جای گزینه خروج از برجام، ‌راه‌حل دیگری را برای پاسخ به ترامپ در سر می‌پروراند. دستور روحانی به ظریف به‌سرعت عملی شد و ظریف برای رایزنی با دیگر نقش‌آفرینان توافق هسته‌ای از 23اردیبهشت سفرهای برجامی خود را کلید زد. پکن نخستین مقصد برای مذاکره بود و ظریف بعد از رایزنی با وزیر خارجه چین به روسیه و بروکسل رفت تا با مقامات روسیه و همچنین وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلستان و فدریکا موگرینی -مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا- چاره‌ای برای ادامه مسیر برجام پیدا کنند.

سرانجام این رایزنی‌ها به شکل‌گیری گروه 1+4 ختم شد تا موافقان برجام نشان دهند با وجود خروج آمریکا از برجام، ‌هنوز هم به حفظ این توافق پایبند هستند. این رایزنی‌ها به نشست ظریف با وزیران خارجه اعضای 1+4 و نماینده اتحادیه اروپا در دومین روز مهرماه در نیویورک رسید که ماحصل این نشست تأسیس یک سازوکار ویژه برای تسهیل پرداخت‌های نفتی و واردات ایران بود.

توافق نفتی چه می‌گوید؟

بعد از این نشست، فدریکا موگرینی (نماینده عالی اتحادیه اروپایی) و محمدجواد ظریف در قامت وزیر امورخارجه در مقابل دوربین رسانه‌ها متنی را با عنوان بیانیه مشترک به 2زبان فارسی و انگلیسی خواندند. این بیانیه 12بند داشت که مهم‌ترین نکات در بند نهم و دهم آن جای گرفته بود. بند نهم بر تداوم صادرات نفت و میعانات گازی، محصولات نفتی و پتروشیمی تأکید داشت و در بند دهم هم در مورد نحوه پرداخت‌های مربوط به صادرات نفت آمده بود: «نظر به فوریت و ضرورت حصول به نتایج ملموس، اعضا از پیشنهادهای عملی برای حفظ و توسعه کانال‌های پرداخت و به‌طور مشخص ابتکار تأسیس یک سازوکار ویژه برای تسهیل پرداخت‌های مربوط به صادرات (شامل نفت) و واردات ایران که فعالان اقتصادی را در تعقیب تجارت مشروع با ایران مساعدت کرده و به آنها اطمینان مجدد می‌دهد، استقبال کردند. 

اعضا مجدداً بر اراده قوی خود برای حمایت از فعالیت بیشتر برای عملیاتی کردن این سازوکار ویژه‌ در کنار تداوم تعامل با شرکای منطقه‌ای و بین‌المللی تصریح کردند». تلاش‌ها برای اجرای این سازوکار ویژه ادامه یافت تا اینکه ظریف در هشتمین روز مهر‌ماه درست چندروز بعد از نشست با گروه 1+4 اعلام کرد که تهران به انعقاد توافقی برای فروش نفت به کشورهای اروپایی به‌رغم تهدیدهای آمریکا در زمینه تحریم کشورهای طرف معامله با ایران، نزدیک می‌شود. 

«اتحادیه اروپا تصمیم گرفته است طرح خود برای ایجاد یک کانال مالی برای حفظ تعامل تجاری با ایران و دورزدن تحریم‌های آمریکا را اجرایی کند وکشورهای عضو اتحادیه اروپا تصمیم گرفته‌اند این سیستم را اجرا کنند آن‌قدر که آنها اکنون مشغول تمرکز بر ایجاد این سیستم کانال پرداخت مالی هستند و من مطمئن هستم که اعضا طی هفته‌های آینده به شیوه‌ای موفقیت‌آمیز آن را پیش خواهند برد.»؛این سخنان موگرینی که در آخرین روزهای مهرماه بیان شد در کنار نوید ظریف برای حفظ برجام، نشان از این واقعیت داشت که توافق مالی ایران و اروپا به اجرا نزدیک شده است و خشم ترامپ از برجام، ماحصلی به نام برجام اروپایی با نقش‌آفرینی شرکت‌های کوچک اروپایی را در دامان ایران و اروپا قرار داده است.

* در واقع خروج ترامپ از برجام تا حدودی نزاع سیاسی اتحادیه اروپا با آمریکا را  رقم زد؛ چرا که از یک سو این اروپاست که تلاش می‌کند زمین بازی خود را جدا از قدرت آمریکا طراحی و پرچم استقلال خود را در برابر آمریکا علم کند و از سوی دیگر هم آمریکا از هیچ راه‌حل تجاری و سیاسی‌ای برای به حاشیه کشاندن تصمیمات اروپایی‌ها دریغ نمی‌کند.