انتقال آب قناتی در شرق تهران به سفارتخانه ایالاتمتحده
آمریکاییها روستای «مهدیآباد» را نابود کردند
حسن حسنزاده|خبرنگار
روزگاری در محله تهرانپارس کنونی حتی سالها پیش از ورود ارباب هرمز آرش که سنگ بنای این محله را نهاد درختان قدبرافراشته و باغ میوههای نوبرانه حکمرانی میکردند. زمینهای زراعی و باغهای میوه که حصاری کاهگلی از آنها حفاظت میکرد اما حریف کمآبی نشدند. آنآبادیهای کوچک و کوچه باغها کمی پیش از شکلگیری محله تهرانپارس و شروع ساختوسازها در دهه 20 به خاطره پیوست و تبدیل به مخروبهای در شرق تهران شد. در این گزارش به ماجرای از میان رفتن روستای قدیمی «مهدیآباد» در محدوده کنونی محله تهرانپارس پرداختهایم.
نام ارباب هرمز آرش از گذشته محله تهرانپارس جداشدنی نیست. هنوز هم در این محله، خیابانها، چهارراهها و میدانهایی وجود دارد که نام ارباب هرمز و خانوادهاش را برای اهالی تهرانپارس زنده نگه داشته است. از چهارراه تیرانداز که ارباب هرمز آن را به نام پدرش نامگذاری کرده تا درمانگاه آرش که به نام آرش رویینتن، فرزند ارباب هرمز اشاره دارد. ارباب هرمز همان کسی بود که اراضی باغ مجیدآباد را که شامل چندآبادی کوچک در محدوده تهرانپارس فعلی بود خرید و با همراهی رستم مرزبان و وفادار تفتی ساخت خیابانها و میادین، آبرسانی، برقرسانی و تأمین همه امکانات لازم برای تولد یک محله نوپا در شرق تهران را برعهده گرفت. ارباب هرمز آرش هم که در جوانی برای کسب درآمد بیشتر جور سفر به هندوستان را کشیده بود، پس از بازگشت به ایران در دهه 20 سرمایهاش را برای آباد کردن اراضی شرق تهران به کار گرفت. از داستان تأثیر این خانواده مهم که بگذریم، در تاریخچه محله تهرانپارس نام چند آبادی و روستا دیده میشود. روستاهایی که دیگر اثری از باغهای پرمیوه و زمینهای سرسبزشان باقی نمانده و حتی پیش از ورود ارباب هرمز آرش به محدوده شرق تهران، کمآبی و بیآبی گریبان آنها را گرفته بود.
بیآبی بلای جان روستای مهدیآباد شد
قصه زمینهای سرسبز، درختان و باغهای میوه روستاهای تهرانپارس به بیش از یک قرن پیش برمیگردد. وقتی که هنوز از ورود ارباب هرمز آرش به تهرانپارس و شروع ساختوسازها در این محدوده خبری نبود. آن روزها در اراضی تهرانپارس فعلی چند روستای کهن به نامهای مهدیآباد و حسینآباد با زمینهای زراعی و باغهای میوه بسیار وجود داشت که اکنون هیچ نشانی از آنها باقی نمانده است. «منوچهر ستوده» در جلد اول کتاب جغرافیای تاریخی شمیران به وجود روستایی به نام مهدیآباد در محل کنونی محله تهرانپارس اشاره میکند: «اراضی جوادیه در شرق مهدیآباد و با فاصله کمی در شمال جاده دماوند واقع است. فاصله آن از جاده 500متر و از تهران 9کیلومتر است. املاک جوادیه از شمال به قنات کوثر و خاکسفید و مجیدآباد، از مشرق به حکیمیه، از جنوب به جاده دماوند و از مغرب به مهدیآباد و مجیدآباد محدود میشود. مهدیآباد ده اربابی و متعلق به ارباب مهدی یزدی، وکیل مجلس شوراست.» اما روستای مهدیآباد و باغهای سرسبز آن نه با آغاز ساختوسازهای شهری در دهههای 20 و 30 بلکه با کمآبی و بیآبیهای پیش از توسعه محدوده شهری در این محله از بین رفته بود. ستوده درباره علت از بین رفتن باغهای مهدیآباد مینویسد: «مهدیآباد در 7کیلومتری شمال جاده دماوند است. فعلاً (سال 1327 شمسی) قلعه خرابه و چند چهاردیواری از آن باقی است. این چهاردیواریها روزی حصار باغها بود. روزی که مهدیآباد مسکون(قابل سکونت) بود 2آسیاب داشت؛ یکی نزدیک قلعه طرف شرق و دیگری در یک کیلومتری قلعه طرف غرب. آسیاب نزدیک قلعه از مدتی پیش از کار افتاده بود ولی آسیاب غربی تا سال 1326 شمسی در حال کار بود. آب این قلعه را آمریکاییها برای باغ سفارت آمریکا در خیابان امجدیه خریدهاند و از روزی که آب به آن سفارتخانه رفت مهدیآباد خراب شد و اهالی پراکنده شدند.»
نه زراعت دارد نه سکنه
روستاهای حسینآباد و مهدیآباد در روزهای رونق کشت و زرع نیز جمعیت زیادی نداشتند. آنطور که مورخان به این دو روستای کهن در شرق تهران اشاره کردهاند آبادیهای کوچکی بودند با چند خانه خشتی و کاهگلی و قلعهای که در دل باغهای میوه ساخته شده بود. شغل اهالی مهدیآباد کشاورزی بود و میوههای نوبرانه باغهای مهدیآباد هم در تهران به فروش میرسید. هرچند اهالی قدیمی شرق تهران که باغهای میوه مهدیآباد را در خاطر داشتند دیگر چهره در نقاب خاک کشیدهاند و از آن باغها نیز اثری باقی نمانده اما ماجرای از میان رفتن روستای مهدیآباد و باغهای میوهاش در دیگر منابع مکتوب نیز آمده است. «حجت بلاغی» درباره خریداری قنات روستا توسط سفارت آمریکا و از بین رفتن زمینهای زراعی این روستا مینویسد: «قریه مهدیآباد در 12کیلومتری امامزاده صالح(ع) و سر راه شوسه تهران به دماوند است. در سالهای اخیر سفارت آمریکا قنات آن را خریده و به وسیله لولهای، آب آنجا را به سفارتخانه میبرد. بنابراین نه زراعت دارد، نه سکنه.» «نصرالله حدادی» تهرانشناس درباره متروکه شدن این روستا و آبادیهای کوچک شرق تهران پیش از ورود ارباب هرمز آرش میگوید: «محدوده شرق تهران قنات کم نداشت. حتی امروز هم در بوستان پلیس قناتی به جا مانده از آن دوران وجود دارد. اما در گذشته، بیآب و کمآب شدن زمینها دلایل متعددی داشت. گاهی موضوع ربایش آب قنات مطرح بود و گاهی هم بیتوجهی به زمینها و نیز فروش آب قنات. همچنین زمینهای شرق تهران شنی بود که مسئله کشت و زرع در آن نواحی را به کاری پرزحمتتر تبدیل میکرد. اما درباره روستای مهدیآباد آنطور که ستوده و حجت بلاغی آوردهاند احتمالاً آب قناتی که به سفارت آمریکا فروخته شده بود از همان سرمنشأ قنات به باغ سفارت در خیابان امجدیه تغییر مسیر داده و در نهایت کمتوجهی به آن زمینهای زراعی و باغها در دورهای موجب از میان رفتن روستا شده است.»