دانشنامه‌ای برای ثبت هویت تهران

علی همدانی|پژوهشگر مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی

 دانشنامه تهران بزرگ یکی از چندین دانشنامه‌ای است که در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برای تدوین مرجعی موثق و ناظر بر همه جنبه‌های حیات مادی و معنوی تهران بزرگ طراحی شده است. در این دانشنامه ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی کلانشهر تهران در طول 2 دهه 1330 تا 1350، با گسترش بی‌رویه کالبدی، نخست زمین‌های بایر، مسیل‌ها و قلمرو حاشیه‌ای و روستاها مورد توجه قرار گرفته است. با بررسی سرشماری‌های سال‌های 1335‌، 1345 و 1355 در می‌یابیم که در طول این 2 دهه، 108 روستا در کلانشهر تهران ادغام شده‌اند. این روستاها از لحاظ فرهنگی، اقتصادی و اقلیمی به 3 ناحیه شمیران، کن و ری وابسته بوده و ویژگی‌های خود را داشته‌اند و تا پیش از دهه 1340 واحدهایی جدا از تهران به شمار می‌رفته‌اند. اما با ادغام این 3 ناحیه در کلانشهر تهران، این روستاها به محله‌های جدیدی از شهر بدل شدند و در گذر زمان بافت سنتی خود را که متناسب با شرایط اقلیمی و اقتصادی و فرهنگی خود بود، با ساخت‌وسازهای مدرن از دست دادند و رفته‌رفته با ساکن شدن مردم غیر‌بومی در آن محله‌ها و با تغییر بافت جمعیتی دچار آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی شدند و از هویت اصلی خود فاصله گرفتند.  مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی بر آن شده است تا برای ثبت آن بخش از هویت در حال فراموشی تهرانی‌ها و ثبت وضع کنونی آن برای آیندگان، تدوین دانشنامه‌ای تفصیلی و تخصصی با موضوع تهران بزرگ را در دستور کار خود قرار دهد. برای ثبت هویت این بخش‌ها، دانشنامه تهران بزرگ در 3 بخش اصلی تدوین می‌شود که بخش نخست به شمیران، بخش دوم به تهران و بخش سوم به ری اختصاص داده شده است و برای کن نیز بخشی جدا در نظر گرفته خواهد شد. در بخش نخست دانشنامه تهران بزرگ که به شمیران اختصاص یافته، به این ناحیه از 2 منظر نگاه شده است. نخست، شمیرانِ تاریخی که تا پیش از تخریب حصار و خندق تهران در سال 1311 خورشیدی، به زمین‌های شمال، شمال شرقی و شمال غربی با فاصله اندکی از حصار و خندق تهران که تا کوهپایه‌های البرز امتداد داشته اطلاق می‌شده است، و بخش بعد، شمیران به‌عنوان شهرستانی از شهرستان‌های استان تهران که در برگیرنده سراسر محدوده منطقه یک و پاره‌ای از مناطق 2، 3 و 4 شهرداری تهران و بخش‌های لواسانات و رودبار قصران به مرکزیت شهر تجریش است. بخش دوم این دانشنامه به تهران اختصاص دارد. محدوده جغرافیایی تهران در این دانشنامه در بر گیرنده آن بخش از بافت شهری کلانشهر تهران است که در محدوده تاریخی حوزه‌های شمیران، کن و ری جای ندارند و بخش سوم دانشنامه تهران بزرگ به ری اختصاص داده شده است. دانشنامه تهران بزرگ مشتمل بر حدود 10هزار مدخل است که خود نشان از گستردگی کار دارد. این مداخل در بر گیرنده جنبه‌های مختلف و متنوعی از حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تهران بزرگ است. پیش‌بینی می‌شود این دانشنامه در 8 تا 10 جلد تدوین شود. از این میان 2 جلد آن به شمیران، 4 تا 5 جلد به تهران و 2تا 3 جلد نیز به ری اختصاص خواهد یافت. بخش شمیران با حدود 1300 مدخل در 2 جلد در اسفند ماه 1392 به چاپ رسید.