اولین‌ها
یک سالن حرفه‌ای تئاتر در زمان ناصرالدین‌شاه
دارالفنون و قدیمی‌ترین سن نمایش
تئاتر نو یا همان تئاتری که رگ و ریشه غربی دارد در زمان قاجار ناشناخته بود اما جالب است بدانید که نخستین سالن و سن تئاتر با استاندارد این نوع نمایش در دوره ناصرالدین‌شاه ساخته شد. این یعنی نخستین سالن تئاتر تهران و ایران متعلق به دوره ناصری است. داستان ساخته‌شدنش هم جالب است؛ خیلی اتفاقی همراه با مجموعه دارالفنون ساخته شد.
دارالفنون به دستور امیرکبیر برای تربیت دانش‌آموزان ایرانی ساخته شد. از قضا ساخت این مدرسه با نظارت معماران غربی بود و برای همین آنها برحسب نوع معماری و فرهنگ خود در گوشه شمال شرقی عمارت مدرسه دارالفنون تالار بزرگی برای نمایش ساختند؛ هرچند که تا اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه هیچ تئاتری در این سالن اجرا نشد و شاید هم اصلا نمی‌دانستند کاربرد درست این سالن چیست.
در این دوره لومر(معلم موزیک دربار) و میرزا علی‌اکبرخان مزین‌الدوله نقاشباشی و چند تن دیگر به‌صورت خصوصی برای شاه و خاندان و درباریانش نمایش‌هایی را اجرا می‌کردند. البته این اجراها هم دوام چندانی نیاورد چون نه وضعیت اجتماعی پذیرای این هنر بود، نه هیچ بازیگر درست و درمانی بود که بتواند تئاتر بازی کند، نه نمایشنامه و متنی بود و نه آزادی بیان و گفتاری.
حسن مقدم -نمایشنامه‌نویس- سال 1300 در یکی از سخنرانی‌های خود در تالار نمایش دارالفنون گفته است: «نخستین بنای تئاتری که در ایران ساخته شده متعلق به عهد ناصرالدین‌شاه بوده و همین تالاری است که حالا من در حال سخنرانی در آن هستم. البته تالار به این شکل نبوده است و تغییراتی در آن به‌وجود آورده‌اند. این بنا کمی وسیع‌تر و سالنی درست و اصولی و زیبا بود. سالن مانند سالن‌های اروپایی نزدیک به 300نفر گنجایش داشت و تاسیسش به‌عهده مزین‌الدوله نقاشباشی بود. نمایش‌هایی هم که در آن موقع اجرا می‌شد از نمایشنامه‌های مولیر بود که نقاشباشی با ذوق و سلیقه خودش ترجمه کرده بود».
محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله، معروف به اعتمادالسلطنه که یکی از مشهورترین افراد فارغ‌التحصیل نسل اول دارالفنون است بعدها به سمت ریاست دارالترجمه همایونی و مترجم مخصوص ناصرالدین شاه و وزیر انطباعات (چاپ و نشر) رسید. اعتمادالسلطنه که یکی از معدود روزانه‌نویس‌های عهد قاجار است در خاطرات خود، درباره این سالن تئاتر هم می‌نویسد. نکاتی که او درباره تماشاخانه اشاره می‌کند، کمی فضای حاکم بر تئاتر و نمایش را در آن دوره روشن می‌کند.
اعتمادالسلطنه در یادداشت خود به تاریخ سه‌شنبه نهم جمادی‌الثانی 1303قمری می‌نویسد که «چند شب است در مدرسه دارالفنون، وزیر علوم (علی‌قلی‌خان مخبرالدوله، پسربزرگ رضاقلی‌خان ملقب به امیرالشعرا و متخلص به هدایت) تماشاخانه باز کرده است. بازیگرها فرنگی هستند و نه بازی بلدند و نه زبان می‌دانند. طوطی‌وار زبان فارسی را یاد گرفته‌اند و از قرار که نمایش خیلی هم خنک است». اعتمادالسلطنه همچنین در یادداشت تاریخ یکشنبه چهاردهم رجب 1306قمری می‌نویسد که «دیشب شاه به تماشاخانه رفته بود. اسماعیل‌بزار بازی «سرهنگ مجبوری» را اجرا کرده بود. اسماعیل‌بزار از طنازان زمان ناصرالدین‌شاه بود و البته کسی که برای ساخت و آبادانی خیابان مولوی کنونی تلاش کرد و تا سال‌ها نام این خیابان اسمال‌بزار بود».
سال 92، اخبار از تصمیم مرمت این سالن گفتند؛ سالنی که هم نمایشنامه اسماعیل‌بزار در آن اجرا شده است و هم نمایشنامه‌های مولیر.
برگرفته از «سرگذشت تهران» نوشته حسین شهیدی
