چالش‌های 97

شبنم سیدمجیدی

شاید امسال برای ما یکی از پرابهام‌ترین سال‌هایی باشد که در دهه اخیر با آن مواجه بوده‌ایم. بیم‌ها و امیدهای ما نسبت به آینده‌ای که هنوز نیامده، سایه‌ای از عدم‌قطعیت بر زندگی‌مان انداخته است. تصمیماتی خارج از مرزهای ایران از سوی سیاستمداران شکل می‌گیرد و باعث می‌شود این سرزمین با تغییراتی ناخواسته همراه شود که هر روز عمیق‌تر و پیچیده‌تر از گذشته می‌شود. همین ویژگی است که پیش‌بینی آینده را مشکل‌تر نیز می‌کند. بنابراین شناختن مسائل آینده ایران شاید بهترین راه برای پیش‌بینی سناریوهای محتمل و تحلیل تغییرات پیش‌رو باشد تا بر آن اساس بتوان بهترین رفتارها و تصمیمات را پیش گرفت. به این ترتیب پروژه آینده‌پژوهی ایران از سال 1393آغاز شد. در آن سال پرونده هسته‌ای، تنش‌های سیاسی، تداوم تلاطم یا ثبات اقتصادی کلیدی‌ترین مسائل ایران بودند. در سال 1394نیز همچنان مهم‌ترین مسئله ایران، سرنوشت پرونده هسته‌ای و انتظار برای پایان مذاکرات بود که بر مسائل اقتصادی نیز سایه افکنده بود. از آن سو انتخابات مجلس شورای اسلامی، نزاع‌های سیاسی جریان‌های قدرت و سرمایه اجتماعی نیز بیشترین تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را داشتند. نرخ رشد سرطان، آلودگی هوای کلانشهرها، قیمت نفت و از بین رفتن منابع زیرزمینی نیز دیگر مسائل مهم را شکل می‌دادند. در سال 1395دیگر ایران از پرونده هسته‌ای عبور کرده و حالا پایداری برجام از موضوعات مهم کشور به شمار می‌رود، بیکاری و رکود یا رونق اقتصادی، فساد سیستمی، قدرت خرید عمومی به بالای لیست مسائل ایران رفته‌اند اما بحران منابع زیرزمینی و نرخ رشد سرطان و قیمت نفت همچنان در رتبه‌های بعدی از موضوعات سرنوشت ساز ایران به‌شمار می‌رود. در سال 1396کم‌کم ایران از موضوع برجام می‌گذرد و ضرورت اصلاحات ساختاری اقتصادی به رتبه اول مسائل مهم ایران می‌رسد. بحران تامین آب به رتبه بالاتر یعنی دوم رسیده است. بیکاری، فساد سیستمی، ناامیدی درباره ایران، سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی، بحران ریزگردها، پیامدهای بحران آب، فقر و نابرابری و رکود یا رونق اقتصادی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

نتایج پژوهش سال1397نشان می‌دهد که بیشترین میزان اهمیت مربوط به گروه مسائل اقتصادی و کمترین آن مربوط به گروه مسائل علم و فناوری است. پس از اقتصاد به‌ترتیب حوزه‌های محیط‌زیست، سیاست، جامعه، سلامت و فرهنگ دارای افزایش اهمیت شناخته شده‌اند. در نهایت با روش‌های پژوهشی به کارگرفته شده، 100مسئله ایران در سال1397 انتخاب شده است که 15مسئله اول را به‌عنوان اساسی‌ترین موضوعات بررسی کرده‌ایم که شامل 4موضوع زیست‌محیطی، 5موضوع اجتماعی، 4موضوع اقتصادی و 2موضوع سیاسی می‌شود.

 بحران تأمین آب

 1- بحران تامین آب از رتبه دوم سال گذشته، به رتبه اول صعود کرده است. بحران آب در حالی مسئله نخست کشور است که هنوز در برنامه‌های کشور جدی گرفته نمی‌شود، هنوز در نبود نظارت‌ها در مناطق کشت ممنوع ایران برنج کشت می‌شود، هنوز 53درصد آب آشامیدنی از منابع زیرزمینی تامین می‌شود و هنوز شاهد سوءمدیریت‌هایی در زمینه منابع آبی هستیم و توسعه ناپایدار و ناسازگار با محیط‌زیست ادامه دارد.

فساد

2- چند سالی است که پرونده‌های فساد مالی و اقتصادها در سطح گسترده‌ای در رسانه‌های کشور مطرح شده است. هر روز گوشه‌ای از پرونده‌های تخلفات چهره‌های سیاسی و اقتصادی افشا می‌شود، هر چه فسادها به شکل گسترده‌تری دیده می‌شود، مطالبه مردم نیز در زمینه مقابله با آن افزایش می‌یابد اما به اعتقاد کارشناسان با نظام بوروکراسی ناکارآمد، ما کمتر با ارتقای سلامت اقتصادی و شفافیت مالی و اداری مواجهیم. 

پیامدهای بحران آب

3- تعطیلی کشاورزی، بحران فرونشست زمین، تمام شدن ذخایر آب زیرزمینی، بروز ریزگردها، از بین رفتن پوشش‌های گیاهی و فرسایش خاک، افزایش وقوع سیلاب و مرگ اکوسیستم دریاچه‌ها و تالاب‌ها از پیامدهای بحران آب است. گزارش سازمان محیط‌زیست ایران هم نشان می‌دهد درصورتی که کمبود آب مدیریت نشود، موجب خواهد شد که ۵۰ میلیون نفر از جمعیت ایران طی 50سال آینده ناگزیر به ترک کشور شوند.

بحران ناکارآمدی عملکردها

4- بحران ناکارآمدی عملکردها از نگاه خبرگان مهم‌ترین مسئله حوزه سیاسی ایران است. در این پژوهش ناکارایی در مفهوم عام یعنی در بخش‌های حاکمیتی و بخش‌های خصوصی مورد‌توجه قرار گرفته است. میانگین درصد اهمیت آن 75درصد است که نسبت به سال گذشته 3درصد افزایش یافته است. از نگاه نخبگان مدیریت کشور دچار بحران ناکارآمدی است و رسانه‌ها که باید ناظر و نقاد عملکرد مدیریتی باشند، دچار بحران هستند و نمی‌توانند به وظایف خود به خوبی عمل کنند.

فرسایش سرمایه اجتماعی

5- این رتبه نشان می‌دهد که بی‌تفاوتی مردم نسبت به یکدیگر افزایش یافته است. تحقیقات شهرداری تهران نیز نشان می‌دهد در این شهر با یک جامعه بی‌تفاوت مواجهیم که افراد نسبت به همنوعان و همشهریان خود هیچ حس مسئولیتی ندارند. این جامعه تعلق خاطری به شهر و محله خود احساس نمی‌کند و در نتیجه حس مطالبه‌گری برای رفع مشکلات را نیز ندارد. این نوع بی‌تفاوتی نسبت به مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، جامعه را به یک نوع انفعال سوق می‌دهد که رشد و توسعه را از آن می‌گیرد.

ناهنجاری‌های ساختاری اقتصاد

6- در حوزه مسائل اقتصادی، ناهنجاری‌های ساختاری در صدر مسائل قرار دارد که میانگین اهمیت آن از نگاه نخبگان 88درصد است. از ضرورت اصلاح نظام مالیاتی تا ساماندهی وضعیت نظام بانکی کشور به‌عنوان اصلی‌ترین ناهنجاری‌های ساختاری نام برده می‌شود. خبرگان این حوزه اعتقاد دارند اقتصاد ایران بیش از آنکه از تحریم‌های خارجی تاثیر بگیرد، به‌دلیل مشکلات ساختاری دچار این وضعیت شده و برای بهبود اوضاع باید این ساختار و موانع اصلاح شود. یکی از این اصلاحات می‌تواند قطع وابستگی به درآمد نفتی و از بین بردن اقتصاد دولتی باشد.

نگرانی درباره آینده

7- آمار بیکاری میان جوانان رشد فزاینده‌ای دارد، سن ازدواج بالاتر می‌رود و همزمان مشکلات اقتصادی و افزایش تورم باعث می‌شود که زندگی هر روز برای افراد سخت‌تر شود. افزایش نرخ ارز و بی‌ثباتی بازارهای اقتصادی، آینده ایران را در وضعیت مبهمی قرار‌داده است.

 انباشت نارضایتی‌ها

8- مدتی بود که با به نتیجه رسیدن تلاش‌های دولت در زمینه برجام و برخی گشایش‌های اقتصادی، رضایت نسبی از وضعیت زندگی در کشور برقرار بود، اما حالا مردم با حجم زیادی از مطالبات به نتیجه نرسیده مواجهند. جوانان خواهان گشایش در وضعیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی هستند اما به نتیجه نرسیدن این مسائل به افزایش بحران نارضایتی عمومی دامن زده است.

بیکاری

9- آمار صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد نرخ بیکاری در ایران بالا رفته و نسبت به سال گذشته با 4پله نزول در مقایسه با سایر کشورها به 13رسیده و از سال 92تا‌کنون هم 16پله بدتر شده است. این آمار میزان بیکاری در ایران در سال 2018را 8/12درصد اعلام کرد. پیش‌بینی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت اشتغال تا پایان سال نیز نشان می‌دهد که نرخ بیکاری به بیش از 15درصد خواهد رسید.

 قضاوت افکار عمومی

10- قضاوت افکار عمومی درباره عملکرد حاکمیت دومین بحران سیاسی کشور از نگاه خبرگان این حوزه است. منطق افکار عمومی یعنی توزیع نظرها و داوری‌ها در مورد موضوعات و موقعیت‌های متفاوت. پس نقد حاکمیت هم حتما در افکار عمومی جریان دارد. افکار عمومی قضاوت می‌کند که دولت در چه زمینه‌هایی توانایی حل مشکل را دارد و از ورود به چه مسائلی شانه خالی می‌کند. از بین رفتن باور مردم به دولت برای حل مسائل مختلف ، می‌تواند یکی از چالش‌های مهم کشور باشد.

فقر و نابرابری

11- اختلاف طبقاتی و شکاف اقتصادی بین دهک‌های اول و آخر جزو مسائل مهم ایران است. جالب است که بدانید این موضوع از رتبه 56در سال 94حالا به رتبه 11رسیده است. به لحاظ اقتصادی با توجه به میزان تورم موجود، مردم ایران همواره کاهش قدرت خرید عمومی را تجربه کرده‌اند و این در حالی است که با دیدن طبقه‌ای که هر روز فربه‌تر می‌شود، احساس منفی‌تری نسبت به وضعیت پیش‌رو مشاهده می‌کنند. افزایش نرخ ارز و کاهش قدرت خرید باعث شده تا این اختلاف طبقاتی بیش از گذشته به چشم بیاید.

 نرخ ارز

12- در پژوهش‌های انجام شده سال‌های اخیر، بحران نرخ ارز میان دغدغه‌های نخبگان اقتصادی ایران جایی نداشت. چند سالی بود که ایران از ثبات نسبی در بازار بهره می‌برد و فعالان اقتصادی آینده بهتری را برای خود پیش‌بینی می‌کردند. اما تنش‌های ارزی ایجاد شده از پاییز سال گذشته به‌خصوص در نیمه اول امسال باعث شد تا بی‌ثباتی‌های اقتصادی بار دیگر گریبان ایران را بگیرد. این موضوع دارای بیشترین عدم‌قطعیت در میان همه مسائل کشور در سال97 است.

بحران آلودگی هوا

13- گفته می‌شود که آلودگی هوا سالانه 21هزار نفر را در ایران می‌کشد و۴شهر از ۱۰شهرآلوده دنیا نیز در ایران قرار دارند. در مورد شهر تهران وضعیت بسیار بحرانی است، به‌طوری که ماهانه ۲۲۷نفر دراین شهر بر اثر آلودگی هوا می‌میرند. به‌گفته مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران «هزینه اقتصادی آلودگی هوای تهران بین ۱۲تا ۱۵هزار میلیارد تومان است و می‌توان گفت پایتخت معادل بودجه شهرداری، هزینه اقتصادی آلودگی هوا را می‌دهد.»

 امنیت روانی و اجتماعی

14- امنیت روانی زمانی تامین می‌شود که شخص از عوامل اضطراب و تشویش در امان باشد و از نظر آسایشی و رفاه اقتصادی عامل یا عواملی موجب ترس و وحشت از فقدان آن نشود. موارد دیگری ازجمله احترام به آزادی بیان، آزادی‌های فردی، اجتماعی و سیاسی از موارد امنیت اجتماعی در جامعه به‌حساب می‌آید. برخی از مسائلی که جامعه امروز ایران را تهدید می‌کند ریشه در نبود امنیت‌های روانی و اجتماعی دارد.

بحران ریزگردها

15- سال‌هاست که ایران با موضوع ریزگردها در مناطق غربی کشور که از صحراها و بیابان‌های همسایه ایران بر‌می‌خیزد و با جریان باد به ایران می‌رسد، دست به گریبان است. طبق پژوهش‌های انجام گرفته حالا 23استان کشور میزبان این مهمان‌های ناخوانده هستند. البته کانون‌های بحران گردوغبار با منشاء داخلی نیز به پدیده ریزگردها اضافه شده است. این بحران تا جایی پیش رفته که زندگی برای ساکنان خوزستان تقریبا غیرممکن شده و همچنان اقدامی کارساز برای مقابله با این بحران انجام نشده است.