کار، کار انگلیس‌هاست!

آزاده مهرآبک| خبرنگار:

تا پیش از سال 1241 بیشتر کارهای بانکی و ریالی مردم در تجارتخانه‌ها و صرافی‌های معتبر انجام می‌شد. کارهایی مثل دریافت وام، نقل و انتقال پول و مواردی از این دست توسط تجارتخانه‌های معروف تومانیانس، برادران جهانیان، جمشیدیان و کمپانی فارس انجام می‌شد. تا اینکه سودای راه‌اندازی راه‌آهن به سر 2 نفر از سیاستمداران ایرانی زد و همین ماجرا‌‌ بانی باز شدن پای بانک و نظام بانکداری در کشور و ابتدا در پایتخت شد. برای اطلاع از روند راه‌اندازی نخستین بانک‌ها خواندن این گزارش خالی از لطف نیست. 



در دوره سلطنت ناصر‌الدین شاه بود که محمود خان ناصرالملک، وزیر مختار ایران در لندن و حسنعلی‌خان امیر نظام گروسی، وزیر مختار ایران در پاریس به سرشان زد تا تکانی به ایران سنتی بدهند. 
کشوری که از پیشرفت و تکنولوژی روز دنیا جا مانده بود. راه‌اندازی راه‌آهن برای حمل‌ونقل و مذاکره با اروپائیان نخستین گام این پیشرفت بود.
 ساخت راه‌آهن هزینه زیادی را دربرمی‌گرفت و نیازمند داد و ستد مالی میان چند کشور بود. به همین دلیل تصمیم گرفتند برای نقل و انتقالات اعتباری و مالی، بانکی را تأسیس کنند. این ماجرا بهانه‌ای شد تا «ژان ساوالان» فرانسوی به نمایندگی عده‌ای از سرمایه‌داران و صرافان بزرگ فرانسه در رمضان سال 1243 شمسی با سرمایه 2 میلیون لیر انگلیسی راهی تهران شود و پیشنهاد تأسیس بانک و طرح امتیاز را به دولت ایران بدهد. پیشنهادی که به‌رغم جلب نظر ناصرالدین‌شاه هرگز اجرا نشد؛ فقط حق تقدم برای ژان ساوالان در مورد ایجاد بانک راه‌آهن قائل شد. 

بانک سهم انگلیس‌ها شد

هرچند که فرانسوی‌ها ایده راه‌اندازی بانک را به دولت ایران دادند اما راه‌اندازی نخستین بانک به قول دایی جان ناپلئون کار، کار انگلیس‌ها شد. سال 1267 بانک جدید شرقی به وسیله انگلیس‌ها در هندوستان تأسیس شده بود که به‌رغم مخالفت‌های ناصرالدین شاه به‌عنوان یک شرکت بازرگانی شعبه‌ای هم در تهران راه‌اندازی شد. «علی‌خان امین‌الدوله» نماینده ناصرالدین شاه در وزارت رسائل و همچنین هم رکاب او در سفرهای خارجی با اشاره به مخالفت شاه قاجاری درباره تأسیس بانک در ایران می‌نویسد: «ناصرالدین شاه ساخت بانک را در ایران به مثابه سم قاتل می‌شمرد. به‌خصوص در این چند سال راحت‌طلبی و اشتغال به عیش و بازیچه کودکانه از کارهای فرنگی به کلی گریزان بود. اتفاقاً طامسن انگلیسی، وکیل بانک شرقی لندن به تهران آمد و خواست شعبه‌ای از بانک مزبور در تهران و بعضی بلاد ایران برقرار کند که از جانب شاه امتناع بلیغ می‌شد و لیکن مفید نیفتاد و سفیر انگلیس به مدلول معاهده بین‌الدولتین حمایت کرد که صنعت و عمل صرافی در عداد امور تجارت است و نمی‌توان مانع شد، برقراری این دستگاه، وحشت شاه را از اسم و رسم بانک تخفیف داد. این بانک در ساختمان عظیمی واقع در ضلع شرقی میدان توپخانه ساخته شد.»کمپانی هند شرقی، مرکزش در لندن و هندوستان بود. درست در سالی که واگذاری امتیاز رویتر توسط ناصرالدین شاه به این کمپانی سپرده شد یکی از مفاد قراردادش هم تأسیس بانک شاهی بود. این بانک بعدها به بانک بازرگانی مشهور شد که با لغو امتیاز صاحب آن در سال 1309 سال 1331 تعطیل و در پایان با بانک تجارت فعلی ادغام شد. اکنون هم مکان قدیمی‌ترین بانک تهران، موزه بانک تجارت در میدان توپخانه است. 

شاه از بانک پول قرض می‌گرفت 

بعد از راه‌اندازی بانک با مخالفت‌های فراوان نوبت به نحوه خدمت‌رسانی این بانک به مردم و شخص شاه می‌رسد. در این بانک برای وجوه سپرده بدون قید مدت و با حساب جاری صدی دو و نیم سود قرار بود. برای سپرده‌های ثابت 6ماهه، صدی چهار، برای سپرده‌های ثابت یکساله، صدی شش پرداخت می‌کرد و در موارد وام نیز نرخ بهره‌تا 12‌درصد تخفیف داشت و حتی براساس بعضی روایت‌ها با بهره‌6 تا 8‌درصدی هم خود ناصرالدین شاه پول قرض گرفته بود. بخش جالب ماجرای خدمات این بانک در اختیار قرار دادن اسکناس یا پول کاغذی برای مبالغ 5 قران به بالا بود که‌بانی آشنایی مردم با پول کاغذی شد. این بانک اسکناس‌های 200 تا ۵۰۰ تومانی منتشر کرد. اسکناس‌هایی که فقط در تهران و تبریز مورد تأیید برای معامله بود. هرکسی هم که حامل اوراق بود وجه نقد دریافت می‌کرد و این موضوع مورد استقبال اهالی پایتخت قرار گرفت. 

بانک روس‌ها 

اما وقتی پای انگلیس برای‌کاری به میان می‌آید حتماً باید رقیب دیرینه‌شان روس‌ها خودی نشان دهند تا از قافله عقب نمانند. به همین دلیل یک سال بعد از امضای بانک شاهی روس‌ها هم سودای راه‌اندازی بانک در ایران به سرشان زد. ولی برای اینکه ماجرای رقابت زیاد علنی نشود از یکی از افراد خودی که مدت‌ها در خدمت دولت ایران بود کمک گرفتند. این شخص کسی نبود جز ژنرال «ژاک پولیاکف» که حدود 25 سال در سمت جنرال قونسولی ایران در تاگانروک و پطرزبورگ کار می‌کرد. او شریکی هم به نام رافلوویچ داشت که هردو از وزارت خارجه روسیه دستور می‌گرفتند. زمانی که ناصرالدین شاه از سومین سفر اروپایی‌اش به تهران بازگشت این شریک را به دربار دعوت کرد. پیشنهاد شرکای روس راه‌اندازی یک مؤسسه استقراضی بود که مورد تأیید شاه هم قرار گرفت. اما چون بانک شاهنشاهی انگلیس‌ها زودتر دست به کار شده بود و تمام امور اساسی بانکداری را در امتیاز نامه خود گنجانده بود قرار شد که پولیاکف عهده‌دار کارهایی باشد که در انحصار بانک شاهنشاهی نیست. همچنین برای سرپوش گذاشتن بر رقابتش نام بانک را هم «‌‌انجمن استقراضی ایران‌» گذاشتند. این بانک سال ۱۲۹۹ به دولت ایران واگذار شد. 

بانک پهلوی یا بزرگراهک 

بعد از پایان کار دولت قاجارها و گذر از دوران آشفتگی سیاست داخلی با نشستن رضاخان بر مسند قدرت، اوضاع کمی فرق کرد. برای نجات اقتصاد آن زمان یکسری تصمیمات گرفته شد. سال 1304 که هنوز اهمیت مؤسسات اقتصادی و عوامل بازرگانی در شئون اداری و زندگی اجتماعی ایران محسوس نشده بود به دستور رضاشاه بانک پهلوی یا بزرگراهک با سرمایه ۴۰۰ هزار تومان، اردیبهشت در خیابان سپه (امام خمینی(ره) فعلی) تأسیس شد که بعدها به بانک سپه تغییر نام داد. موجودی این بانک از سوی صندوق بازنشستگی درجه‌داران قشون تأمین شد و به همین دلیل فعالیت یک سال نخست این بانک به افسران ارتش اختصاص داشت که با پرداخت وام‌های تقسیطی به رفع نیازمندی‌های درجه‌داران ارتش کمک می‌کرد. اما بعد‌ها با اضافه شدن کار و خدمات این بانک، مکان آن به اول خیابان باب همایون و حوالی قورخانه منتقل شد.