بررسی یک پدیده هنری- اجتماعی و امکان بهره‌گیری از آن در زیباسازی محله‌ها
گرافیتی‌ها در قاب شهر می‌گنجند؟
مهدی اسماعیل‌پور| خبرنگار:
مناطق
«گرافیتی» پدیده تازه و ناشناخته‌ای برای تهرانی‌ها نیست. در دهه هشتاد بود که نقاشی‌ها و نوشته‌هایی عجیب و غریب که بعضاً درک آنها سخت بود، روی دیوار برخی از محله‌ها سبز شد. گرافیتی مانند موسیقی «رپ»، «پت کیسی»، «برک دنسینگ» و «بسکتبال خیابانی» بخشی از فرهنگ «هیپ‌هاپ» سیاه پوستان محله‌های فقیر آمریکایی از جمله «محله برنکس» بود که با آمدن و فراگیر شدن تکنولوژی‌هایی چون ماهواره و اینترنت به جوانان تهرانی عرضه و معرفی شد و توانست بین بخشی از آنها به‌ویژه در نسل‌های جدید برای خودش جا باز کند. نتیجه آن هم ظهور پدیده‌هایی چون «رپ فارسی» بود که همچنان در محله‌های شهر و بین نسل جوان رو به گسترش است. حالا سؤال این است که شهرداری تهران باید چه برخورد و سیاستی نسبت به پدیده گرافیتی داشته باشد؟ پیشنهاد گروهی از کارشناسان هنری و شهری، مدیریت و استفاده از این ظرفیت برای زیباسازی محله‌هاست که این موضوع را در همشهری محله مورد بررسی قرار داده‌ایم.
خلق تصاویر، حروف، نقاشی و به‌طور کلی آثاری که با استفاده از ابزاری چون قلم‌مو، اسپری رنگ یا حتی جسم نوک تیز برای خراش دادن و نقش زدن روی سطوح و جداره ساختمان‌های عمومی و اماکنی که در معرض دید مردم قرار دارند، اصطلاحاً «گرافیتی» گفته می‌شود.برای گرافیتی در زبان فارسی از معادل دیوارنگاری استفاده می کنند. این پدیده نوین شهری که نامش از زبان ایتالیایی و واژه «گرافیتو» گرفته شده منتقدان و موافقان فراوانی در جهان دارد. گروهی با نگاه منفی به این پدیده، مخالف «گرافیتی» بوده و آن را به واژه و مفاهیمی چون جرم، تخریب اجتماعی، خشونت خیابانی، تخریب اموال عمومی و مخدوش‌کننده چهره و سیمای شهر گره می‌زند. موافقان مثبت‌اندیش اما «گرافیتی» را نوعی «پاپ‌آرت» و «آوانگارد هنری» تلقی کرده و با به کار بردن تعابیری چون تعامل شهروند یا هنرمند با شهر تلاش دارند تا آن را به‌عنوان یک سبک هنری نوین و مشروع تعریف کرده و بین مدیران شهری جا بیندازند. چند دهه است که رد پای «گرافیتی» یا همان «دیوارنگارها» در شهر‌های بزرگ ایران به‌ویژه تهران دیده می‌شود. بر اساس تعریف عام و کلی که از «گرافیتی» وجود دارد، می‌توان کنده‌کاری‌های روی نیمکت مدرسه و تنه درختان و همچنین یادگاری‌های نوشته شده روی آثار تاریخی را هم «گرافیتی» به حساب آورد یا حتی شعار‌نویسی و شابلون‌های اواخر دوران انقلاب را در این چهارچوب گنجاند اما، در معنای خاص و بر اساس اسناد و منابع، نخستین «گرافیتی» دیده شده در تهران به سال 1373 یعنی کمتر از 24 سال قبل بر می‌گردد. با مراجعه و اتکا به تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده در حوزه «گرافیتی» تهران مشخص شده اغلب آنها را پسر‌های نوجوان و جوان قشر متوسط می‌کشند، هرچند به تازگی امضا و آثاری از دختران هم در «گرافیتی‌ها» دیده می‌شود. پاتوق‌های اصلی گرافیتیکارهای تهرانی، محله‌ها و شهرک‌های بلوکی غرب پایتخت یعنی آپادانا، اکباتان، شهرک غرب (قدس) و سعادت‌آباد است.
آموزش گرافیتی در مراکز فرهنگی
یک استاد دانشگاه و کارشناس امور شهری معتقد است شهرداری می‌تواند در زمینه «گرافیتی» یا «دیوارنگاری» طرح‌هایی را اجرا کرده و فضاهای مناسبی را در اختیار جوانان و افراد علاقه‌مند در این حوزه قرار دهد. «محمدرضا زندمقدم» می‌گوید: «با توجه به اینکه تاکنون تجربه رسمی‌ای در زمینه «گرافیتی» و «دیوارنگاری» نداشته‌ایم نمی‌توانیم خیلی درباره آن حرف بزنیم و تحلیل کنیم. اما به نظرم می‌شود فضاهایی در محله را برای این کار در نظر گرفت. با توجه به اینکه «گرافیتی» پدیده‌ای جدید برای ماست، احتمال دارد طرح اختصاص فضاهایی برای «گرافیتی» در محله‌ها در ابتدا با معایب و مشکلاتی هم مواجه شود و در نتیجه یکسری آزمون و خطا داشته باشیم، اما در نهایت و بعد از مدتی می‌توانیم در این زمینه به وضعیت دلخواه و مناسبی که با فرهنگ جامعه و خط قرمز‌های ما همخوانی داشته باشد برسیم. به نظرم خیلی خوب می‌شود اگر شهرداری بیاید در محله‌هایی که دیوار‌هایش چهره‌ای زشت و زمخت دارد فضایی را در اختیار جوان‌های گرافیتی‌کار قرار دهد. با این کار هم چهره این محله‌ها رنگی و زیبا می‌شود و هم جوان‌ها راحت‌تر می‌توانند حرف‌شان را در قالب نقاشی و دیوارنگاری بزنند و به اصطلاح خودشان را به لحاظ روحی و روانی تخلیه کنند. با این کار می‌توانیم جلو «وندالیسم» را گرفته (تخریب کنترل‌نشده اشیا و آثار فرهنگی باارزش یا اموال عمومی) و آن را کنترل کنیم. جوان‌ها از این طریق می‌توانند حرف یا اعتراض خودشان را به شکل زیبایی بیان کنند. در محله خودمان یعنی بلوار ابوذر، بوستانی به نام شاهد وجود دارد که هر روز برای ورزش به آنجا می‌روم. اتفاقاً آنجا چند دیوارنگاره توسط همین جوان‌های گرافیتی‌کار کشیده شده که به نظرم زیباست و از طرحی که اجرا کرده‌اند بدم نیامد.» زندمقدم پیشنهاد می‌دهد گرافیتی به شکل هنری و هدایت شده در فرهنگسرا و سراهای محله آموزش داده شود: «ما چند فرهنگسرا در پهنه‌های مختلف شهر داریم. هر محله هم برای خودش یک سرای محله دارد. این اماکن به جای اینکه کلاس‌هایی چون کنکور، زبان انگلیسی و کامپیوتر برگزار کنند، می‌توانند کار فرهنگی در زمینه شهر‌نشینی انجام دهند. مثلاً فرهنگ آپارتمان‌نشینی یا طرز رفتار صحیح در محله را آموزش دهند. یکی از کارهایی که می‌شود انجام داد آموزش «گرافیتی» در سراهای محله یا فرهنگسرا‌هاست. به نوجوانان و جوانان این هنر را آموزش بدهند و در عین حال فرهنگسازی کنند تا سراغ طرح‌هایی بروند که با فرهنگ و باورهای ما سازگاری داشته و دارای ویژگی و فاکتور‌های هنری باشد. بعد از آشنایی و آموزش در هر محله با منطقه فضاهای زشت و زمخت سیمانی را در اختیار بچه‌های آموزش دیده قرار دهند تا در آنجا نقاشی دیواری کنند و حرف‌شان را با کشیدن تصویر و خلق آثار هنری بزنند.»
دیوارنگاری و هویت محله
«بهرام کلهر‌نیا» عضو و دبیرهیئت‌مدیره انجمن طراحان گرافیک ایران می‌گوید: «امروزه به «گرافیت‌آرت» به چشم یک سبک هنری نوین نگاه می‌کنند. از طرف دیگر این هنر مورد توجه مردم قرار گرفت و با اقبال عمومی روبه‌رو شد. به هر حال نقاشی زبان گویایی است که به زیبا‌ترین شکل ممکن حرف و دغدغه‌های جامعه را بیان می‌کند.» این کارشناس هنری معتقد است شهرداری تهران باید دیوارنگاری را به‌عنوان هنر و پدیده‌ای نوین بپذیرد و از آن حمایت کند: «مثل تهران امروز، زمانی در اروپا و آمریکا هم گرافیتی قاچاق بود، اما بعد از مدتی شهرداری‌ها به این نتیجه رسیدند که بهتر است از این پدیده حمایت کنند. به این‌ترتیب فضاهایی در شهر به این «گرافیتی‌ها» اختصاص پیدا کرد. حتی در مواردی این حمایت فوق‌العاده خاص و زیاد بود. مثل شهردار بارسلون که رنگ‌های با کیفیت خرید و در اختیار گرافیتی‌کارها قرارداد تا آثار بهتر و زیبا‌تری خلق کنند. در شهر‌های مختلف دنیا دیوارنگاره‌هایی داریم که به بخشی از هویت و شناسنامه آن شهر یا محله تبدیل شده و از آنها به‌عنوان یک اثر باارزش محافظت می‌شود. کاملاً موافقم که شهرداری فضاهایی در شهر را در اختیار گرافیتی‌کارها قرار دهد و به نظرم نتیجه مثبتی خواهد داشت. البته شاید در ابتدا با مشکلات و ناهماهنگی‌هایی مواجه شویم اما به مرور و به اصطلاح با چکش‌کاری‌هایی که کم‌کم روی طرح‌ها انجام می‌شود به فرم مطلوب می‌رسد. به‌خصوص که در این سال‌ها شاهد افزایش این پدیده در محله‌های مختلف تهران هستیم و قطعاً با رکود و مشکلات اقتصادی که در جامعه پیش آمده این پدیده افزایش پیدا خواهد کرد. مثلاً ما یک عالمه دانشجوی بیکار هنر و گرافیک داریم که ممکن است بعضی از آنها یک اسپری بخرند و در کوچه و خیابان دیوارنگاری کنند. بهتر است قبل از اینکه این مشکل در تهران جدی و حاد شود، شهرداری از همین امروز دست به کار شده و با اختصاص فضاهایی مناسب و حمایت از گرافیتی، هم فرهنگسازی کرده هم از این ظرفیت برای زیباسازی فضاهای شهر استفاده کند. یک دیوارنگاری ساده می‌تواند به هویت یک محله تبدیل شود. البته به شرطی که مورد تأیید و پذیرش فرهنگ عموم مردم آن محله باشد.»
نام محله روی دیوار
پیدا کردن گرافیتی‌های سرشناس تهران‌کاری بسیار سخت و تقریباً نشدنی است. یکی از اصول کسانی که به‌صورت جدی و حرفه‌ای کار گرافیتی می‌کنند، نا‌شناس ماندن است. با این وجود هستند گرافیتی‌کارهایی که صرفاً از روی علاقه و با دیدگاه هنری این کار را انجام می‌دهند که پیدا کردن آنها و جلب رضایت‌شان برای گفت‌وگو آسان‌تر است. خودش را با نام مستعار هنری «دایا» معرفی می‌کند. «دایا» که از سال 1384 کار گرافیتی انجام می‌دهد درباره محله‌هایی که این پدیده در آنها رونق دارد می‌گوید: «اغلب در محله‌هایی مثل زعفرانیه، مینی‌سیتی و شهرک نفت کار می‌کنم. در جاهای دیگر مثل بزرگراه صدر هم چند طرح اجرا کرده‌ام. برای بچه‌ها مهم نیست که در کدام محله کار کنند. البته با توجه به اینکه با محله خودشان آشنا‌تر هستند و از مکان‌های خلوت یا ساعت رفت‌وآمد مأموران پلیس و شهرداری خبر دارند، اکثراً در محله خودشان یا همان اطراف گرافیتی می‌زنند. محله‌ای که برای گرافیتی انتخاب می‌شود باید چند ویژگی داشته باشد. اول اینکه کارشان دیده شود. در ضمن جایی هم نباشد که خیلی توی دید و محل رفت‌وآمد باشد، چون شهرداری خیلی سریع آن را پاک می‌کند. ویژگی سوم هم این است که راه در رو داشته باشد و اگر لازم شد بچه‌ها بتوانند خیلی سریع فرار کنند. برای همین اغلب به محله‌هایی مثل شهرک اکباتان، آپادانا و شهرک غرب می‌روند.» «دایا» درباره پیشنهاد همشهری محله برای اختصاص دادن فضاهایی در محله‌ها برای گرافیتی می‌گوید: «چند سال قبل یک شرکت وارد‌کننده رنگ داخل بوستان آب و آتش مسابقه گرافیتی گذاشت و به نفرات برتر هم جایزه داد. هیچ‌کدام از گرافیتیکارهای معروف تهران نرفتند اما خب خیلی‌ها هم در آن مسابقه شرکت کردند و برنامه شلوغ و جذابی شد. الان هم اگر شهرداری چنین طرحی بگذارد بچه‌های زیادی هستند که استقبال می‌کنند. اتفاقاً کار آنها هم بسیار تماشایی است و از نظر زیبایی و ارزش هنری چیزی از گرافیتیکارهای حرفه‌ای و به اصطلاح شاخ تهران کمتر ندارد. تنها تفاوت آنها شهرت امضایی است که به‌صورت نوشته یا شکل زیر کار حک می‌شود.» جوان گرافیتی‌کار تهرانی پیشنهاد جالبی هم برای شهرداری دارد: «خیلی از محله‌ها مثل نظام‌آباد یا حصار بوعلی هستند که تابلو یا مشخصه‌ای ندارند. برای فهمیدن نام محله یا باید بچه همان محل باشی یا از محلی‌ها بپرسی که نام آنجا چیست. شهرداری می‌تواند در این محله‌ها دیوار‌هایی را اختصاص بدهد و از گرافیتی‌کارها دعوت کند تا به‌صورت دیوارنگاری نام محله را روی آن بنویسند. به نظر این طرح هم با استقبال بچه‌های گرافیتی روبه‌رو می‌شود و هم باعث زیبایی و هویت محله‌ها خواهد شد.»
گرافیتی‌ها طرح و ایده‌شان را ارائه کنند
سال‌هاست که گرافیتی در شمال و غرب تهران و محله‌هایی چون شهرک اکباتان، شهرک آپادانا، شهرک غرب و زعفرانیه رونق دارد اما با دیوار‌نگاری‌هایی که تک و توک در دیگر محله‌ها به چشم می‌خورد، می‌شود چنین ادعا کرد کم‌کم گرافیتی می‌رود تا به موضوعی پر رنگ در پایتخت تبدیل شود. معاون هنرهای شهری سازمان زیباسازی می‌گوید: «با توجه به اینکه ذات گرافیتی تعرض و آسیب رساندن به اموال عمومی است، نه فقط در تهران که در بسیاری از شهر‌های دیگر‌کاری غیر‌قانونی محسوب می‌شود. اما می‌توان از این ظرفیت برای زیبایی شهر و محله‌ها استفاده کرد. باید بگویم واقعیت این است که تاکنون این موضوع که فضایی را در محله‌ها برای گرافیتی اختصاص بدهیم مورد توجه نبوده و به آن فکر نکرده‌ایم. البته گرافیتی هم در تهران به معضل تبدیل نشده و غیر از چند محله، در سایر نقاط شهر به ندرت شاهد گرافیتی از نوع پنهانی و غیر‌مجاز آن هستیم. حالا که همشهری محله به این موضوع پرداخته و آن را مطرح کرده، می‌شود آن را در جلسات تخصصی‌ای که داریم مطرح کنیم و به‌صورت آزمایشی و پایلوت، محلی را به این موضوع اختصاص دهیم. اگر نتیجه این آزمایش مثبت بود آن‌وقت می‌شود مثلاً در هر پهنه یک فضا و محیط را برای گرافیتی‌ها در نظر گرفت. احتمال انجام این کار در آینده بعید نیست و شاید اتفاق بیفتد. ابتدا باید به شکل کارشناسی و دقیق درباره این موضوع بحث و بررسی کرد و تمام جوانب کار را در نظر گرفت.» «سید مجتبی موسوی» می‌گوید:« در سازمان زیباسازی شهرداری به روی تمام هنرمندانی که برای زیبا کردن شهر، طرح و برنامه دارند از جمله گرافیتی‌کارها باز است. در گذشته فراخوان دادیم تا هنرمندان و دانشجویانی که برای زیباسازی شهر برنامه یا طرح و ایده‌ای دارند به سازمان زیباسازی شهرداری تهران مراجعه کنند. هنرمندانی که برای گرافیتی و دیوارنگاری طرح‌های خوبی دارند هم می‌توانند طرح‌شان را به ما اعلام کنند و اگر کارشان خوب و مورد تأیید کارشناسان بود حتماً از آنها استفاده می‌کنیم و برای اجرا فضای مناسبی داخل محله‌ها در اختیارشان قرار می‌دهیم.»
در همینه زمینه :