پرآب‌ترین رودخانه پایتخت در محاصره سفره‌خانه‌ها، معتادان و کارخانه‌های ماسه
سیل تهدید‌ها به رود کن می‌ریزد
مهدی اسماعیل پور-ثریا روزبهانی| خبرنگار:
مناطق
وقتی صحبت از رودخانه کن و منطقه خوش آب و هوای آن می‌شود، اغلب به یاد تفریح در رستوران‌ها و آبتنی در رودخانه‌اش می‌افتند، اما این تمام واقعیت پر آب‌ترین و مهم‌ترین رودخانه پایتخت نیست. ساخت‌وساز‌های غیر‌مجاز در بالا دست رودخانه و ترس از تکرار حوادث تلخ سیلاب سال 94، فعالیت مخرب معادن شن و ماسه در پایین دست و آسیب‌های اجتماعی‌ای که در حاشیه این رودخانه جریان دارد بخشی از واقعیت و مشکلات رودخانه کن به شمار می‌رود. شهرداری و شرکت آب منطقه‌ای تهران در سال‌های اخیر برای سر و سامان دادن به وضعیت رودخانه کن با هدف کاهش آسیب‌ها و برطرف کردن مشکلات این رودخانه برنامه‌هایی را اجرا کرده‌اند. در این گزارش مشکلات و اقدامات انجام شده برای ساماندهی رودخانه کن را بررسی کرده‌ایم.
رودخانه کن که از ارتفاعات شمال غرب تهران سرچشمه می‌گیرد از مهم‌ترین منابع آبی پایتخت به شمار می‌رود. طول این رودخانه از مبدأ یا سرشاخه تا انتها به حدود 95کیلومتر می‌رسد. روخانه کن از شمال غرب وارد شهر تهران شده و بعد از گذر از مناطق 5، 22، 21، 9 و 18 از قسمت جنوبی پایتخت خارج می‌شود. از سرشاخه‌های مهم این رودخانه می‌توان به رندان و سنگان، کشار، امامزاده داود و کیگا اشاره کرد. آبدهی متوسط رودخانه کن که پر آب‌ترین رودخانه تهران به شمار می‌رود، به 77 میلیون مترمکعب در سال می‌رسد. این رودخانه نقش مهمی در تغذیه سفره زیرزمینی، اکوسیستم، آب و هوا و محیط‌زیست محله‌های غرب تهران دارد. از خصوصیات آبریز کن می‌توان به پوشش گیاهی کم، شیب تند دامنه، با پتانسیل بالا برای لغزش اشاره کرد. این ویژگی‌ها باعث شده تا کن به یک رودخانه سیل‌خیز تبدیل شود. درست مانند اتفاقی که تابستان 94 در این ناحیه افتاد و حوادث تلخی را رقم زد. اینها بخشی از اطلاعاتی است که مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه‌ای تهران درباره بزرگ‌ترین رودخانه پایتخت در اختیار ما قرار می‌دهد. «حسین زنگویی» می‌گوید: «از عمده وظایف شرکت آب منطقه‌ای تهران، تعیین بستر و حریم رودخانه، اعلام نقشه بستر و حریم رودخانه به اداره‌های مرتبط، نظارت و بازرسی از رودخانه، جلوگیری از ساخت‌وساز‌های غیر‌مجاز و برخورد با متخلفان است.» زنگویی درباره سیلاب تابستان 94 می‌گوید: «در کنار ویژگی‌های طبیعی رودخانه کن، عوامل دیگری هم باعث تشدید سیلاب در این رودخانه شد که از جمله آن می‌توان به احداث غیر‌اصولی سازه‌هایی مانند پل، زیرگذر و دیوار‌سازی‌های انجام شده در حاشیه رودخانه اشاره کرد. مسئله بعدی استقرار و تجهیز آزادراه تهران ـ شمال در بستر رودخانه، بدون رعایت اصول ایمنی بود. در کنار اینها تخلف اشخاص در ساخت ویلا، رستوران و زمین‌های کشاورزی در حریم رودخانه و همچنین توسعه غیر‌اصولی شهری و روستایی نیز سیلاب را تشدید کرد. به اینها باید عدم آبخیزداری و کنترل رسوب در دامنه‌ها را نیز باید اضافه کرد.»
ضرورت تصویب طرح جامع گردشگری
بحث مهمی که درباره رودخانه کن وجود دارد، فقدان طرح جامع گردشگری و پیش‌بینی نشدن مکانی مناسب و امن برای حضور مردم و استفاده از این فضای تفریحی مناسب است. زنگویی می‌گوید: «رودخانه کن یکی از نزدیک‌ترین جاذبه‌های گردشگری و تفرجگاه‌های اهالی تهران به‌ویژه در محله‌های غربی شهر محسوب می‌شود اما هیچ جایی برای حضور و استفاده خانواده‌ها از این فضای تفریحی پیش‌بینی و مناسب‌سازی نشده است. ممکن است مانند سال 94 خدایی ناکرده دوباره اتفاق ناگواری را شاهد باشیم. به همین سبب لازم است که دستگاه‌های متولی، بحث طرح جامع گردشگری رودخانه کن را هرچه سریع‌تر به سرانجام برسانند.»
تخریب 30 رستوران و صدور 40 اخطاریه
اما تاکنون برای ساماندهی رودخانه کن چه کارهایی انجام شده است؟ زنگویی می‌گوید: «حدود 40 ملک، اخطاریه دریافت کرده‌اند و اخطارهای متعددی برای پیمانکار آزادراه
تهران ـ شمال ارسال کرده‌ایم. میله‌کوبی بخشی از بستر رودخانه، لایروبی، تعیین حریم و همچنین نصب تابلو‌های هشدار‌دهنده از دیگر کارهای انجام شده در این حوزه به شمار می‌رود. همچنین کارگروه مشترکی با شهرداری برای شناسایی نقاط سیل‌خیز تشکیل شده است و در سال‌های 95 و 96 حدود 30 رستوران که سابقه زیادی هم داشتند با همکاری اداره کل حریم شهرداری تهران تخریب شدند. چند مکان دیگر از جمله حدود 20 ویلا و 9 زمین کشاورزی را هم به دلیل قرار داشتن در حریم رودخانه می‌خواهیم تخریب کنیم اما با توجه به اینکه سند و جواز دارند، هنوز موفق به انجام این کار نشده‌ایم و ابتدا باید بخش قضایی مجوز تخریب بدهد که منتظر این موضوع هستیم.» زنگویی می‌گوید: «نبود هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف باید از بین برود و بدون اطلاع سند مالکیتی صادر نشود. بر اساس ماده 3 آیین‌نامه بستر و حریم هرگونه صدور مجوز و سند باید با هماهنگی و جلب نظر وزارت نیرو بوده و ساخت‌وساز‌های انجام شده باید مطابق با طرح هادی مصوب انجام بگیرد.»
تعطیلی 4 شرکت و کارگاه شن و ماسه
بخشی از عمده مشکلات رودخانه کن در پایین دست بوده و به معادن شن و ماسه فعال اختصاص دارد که از حریم رودخانه استفاده کرده‌اند. رودخانه کن پس از عبور از مناطق شمالی، از ابتدای بزرگراه فتح وارد منطقه 18 شده و با طی مسیر 3 هزار و 600 متری پس از گذر از عرض بزرگراه آزادگان، از منطقه خارج می‌شود. «صدرالدین علیپور» رئیس مرکز مدیریت محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران درباره مشکلات زیست‌محیطی این معادن می‌گوید: «معادن شن و ماسه اغلب در حوالی پل فتح و محله زرکش به بالا حضور دارند. این در شرایطی است که فعالیت معادن شن و ماسه در حریم رودخانه ممنوع است. برای حل این مشکل مدت‌ها است بین شهرداری، قوه قضائیه و وزارت صنعت و معدن مکاتباتی انجام می‌شود.» برخلاف اخطارهای صادره شده از سوی وزارت صنعت و معدن و سایر دستگاه‌های متولی به شرکت‌های شن و ماسه، فربت، بهینه‌ساز خلیج، پارس سازه و کارخانه راه آسفالت در حاشیه رودخانه کن، این شرکت‌ها هنوز از بستر رودخانه برداشت می‌کنند. این شرکت‌ها ضمن تغییرات گسترده در بستر رودخانه که بعضاً گودال‌های خارج از کنترلی به وسعت 50 هکتار و همچنین شیب‌راه‌هایی به وسعت 40 الی 50 هکتار تا عمق بعضاً 100متر را در محدوده رودخانه به وجود آورده بودند که منشأ بسیاری از خطرات احتمالی در مواقع بروز حوادث غیر‌مترقبه طبیعی به شمار می‌رود. مجاورت این معادن با بافت مسکونی ناحیه 5 و همسایگی با بزرگراه‌های 65 متری فتح و مهتدی و بلوار خلیج‌فارس و سایر راه‌های مواصلاتی پیرامونی مخاطرات بسیار جدی‌ای را در مواقع اضطراری رقم خواهد زد. با توجه به مخاطرات جانی و زیست‌محیطی ایجاد شده، طرح پیشنهادی این شرکت‌ها با عنوان تاکا (توسعه آبادانی کن ایرانیان) در تبدیل گودها به تفرجگاه مسیل کن به تصویب کمیسیون ماده 5 شهر تهران رسید و شهرداری این منطقه مسئول پیگیری آن شد. همچنین اداره محیط‌زیست شهرداری تهران برای جلوگیری از این خطرات، 4 شرکت را در زمینه استخراج شن و ماسه که در بستر رودخانه فعالیت می‌کردند تعطیل کرد. همچنین با شکایت اهالی شرکت «شن و ما» با وسعتی معادل 35/9 هکتار واقع در بلوار خلیج‌فارس که یکی از معادن با حجم آلایندگی قابل توجه به شمار می‌آمد، با پیگیری‌های اداره کل محیط‌زیست شهر تهران سرانجام با دستور مقام محترم قضایی در پاییز سال گذشته به‌طور کامل تعطیل شد. همچنین با هماهنگی سازمان مدیریت پسماند مسیری را توسط شرکت تاکا برای تردد کامیون‌های تخلیه خاک (مخلوط) ایجاد شده است.»
پاتوقی برای کارتن‌خواب‌ها و معتادان
شواهد نشان می‌دهد بخش‌هایی از حاشیه رودخانه کن به پاتوق معتادان و کارتن‌خواب‌ها تبدیل شده است. «اکبر نعمتی» مدیر سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران در این‌باره می‌گوید: «سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران از کلونی‌ها و پاتوق‌هایی که از حضور معتادان و کارتن‌خواب‌ها در حاشیه رودخانه کن در مناطق 5، 9، 18 و 21 و 22 تشکیل می‌شوند، به‌عنوان فضای بی‌دفاع شهری و نقاطی که محل تجمع آسیب‌های اجتماعی است یاد می‌کند. در همین راستا در سامانه خدمات اجتماعی شهرداری سامانه‌ای برای شناسایی فضاهای بی‌دفاع شهری راه‌اندازی شده است که توسط مدیران مراکز خدمات اجتماعی و سراهای محله بارگذاری می‌شود. اقدام بعدی پس از شناسایی و نقطه‌گذاری نقاط بی‌دفاع شهر طبق تعاریفی که در این سامانه وجود دارد، رفع آنها به اشکال مختلف در مناطق 22گانه است.» او به مؤثر بودن راه‌اندازی این سامانه اشاره می‌کند و می‌گوید: «طبیعتاً با توجه به اینکه این سامانه پس از مطالعات متعددی که در سنوات مختلف انجام داده است نسبت به بارگذاری و نقطه‌گذاری آسیب‌های اجتماعی در مناطق 22گانه و به‌ویژه حاشیه رودخانه کن اقدام می‌کند و در نهایت خروجی این اطلاعات گسترده می‌تواند در تحویل داده و محتوا برای برنامه‌ریزی این سامانه مؤثر باشد.
اسکان دائم در مددسرا و گرمخانه‌ها
نعمتی در پاسخ به این سؤال که برخی از این افراد کسانی هستند که شب‌ها در گرمخانه‌ها اسکان داده می‌شوند چون روزها مکانی را برای ماندن ندارند، این محیط را برای اسکان موقت انتخاب می‌کنند، آیا این امکان وجود ندارد که به‌طور دائم در این مرکز بمانند، می‌گوید: «در مرحله اول می‌توانند در مددسراها و گرمخانه‌های منطقه‌ای به‌ویژه منطقه 9 اسکان کنند. این افراد از خدمات ویژه که منطقه 9 ارائه می‌دهد، استفاده می‌کنند. در این مراکز درمان سرپایی دی.آی.سی، متادون درمانی یا تزریق انجام و راه‌های جلوگیری از انتقال بیماری‌ها به آنها آموزش داده می‌شود. همچنین در مددسراهای دیگر مناطق مانند خاوران و منطقه 16 این امکان فراهم است تا در روز هم افراد از خدمات مراکز گذری یا دی‌آی‌سی و از تجربیات این افراد درمان یافته استفاده کنند و به‌طور دائم در این مراکز بمانند. ما نمی‌توانیم فردی را بدون اجازه‌اش در جایی حبس و نگهداری کنیم. چراکه به دلیل امکانات محدود یا از طرفی وجود موانع قانونی این امکان وجود ندارد. قطعاً همه خدمات در حوزه آسیب‌های اجتماعی به‌خصوص در درمان معتادان متجاهر و کارتن‌خواب‌ها با محوریت اعتیاد باید با رضایت فرد برای ترک انجام شود تا بتوانیم موفق شویم. طرح‌های اجباری تاکنون جواب نداده و جواب هم نمی‌دهد. بنابراین اگر اراده فردی نباشد، بهبودی حاصل نمی‌شود.»
آموزش راهکاری برای کاهش ابتلا به بیماری‌های واگیردار
سرنگ‌های آلوده بعد از مصرف توسط معتادان روی زمین رها می‌شود و این سرنگ‌ها می‌تواند سلامت افراد سالم را به خطر بیندازد. نعمتی در ادامه به جمع‌آوری سرنگ‌های آلوده از اطراف رودخانه کن اشاره می‌کند و می‌گوید: «حاشیه این رودخانه از جمله نقاطی است که این افراد تزریق و موادمخدر مصرف می‌کنند. این معضل در 5، 9، 18 و 21 بیشتر مشهود است. جمع‌آوری سرنگ‌های آلوده توسط خود معتادان بهبود یافته، اقدام ارزشمندی است که سازمان‌های مردم‌نهاد و گروه‌های مردمی در حوزه کاهش آسیب‌ها انجام داده‌اند. از طرفی دیگر هم جمع‌آوری سرنگ‌ها توسط معتادان بهبودیافته مؤثر خواهد بود و استفاده از ظرفیت مردمی در کاهش آسیب‌ها بهتر جواب می‌دهد. چون از بطن مردم یا دردکشیده‌ها این کار جوشیده و اتفاق می‌افتد. این اقدام، اثرگذاری بهتری روی معتادان استفاده‌کننده خواهد داشت و از این مرحله به بعد نکاتی ایمنی و بهداشتی را بیشتر رعایت می‌کنند و طبیعتاً جواب بهتری هم گرفته می‌شود.
