طایفه صفایی‌ها بیش از یک قرن است در تکیه تجریش برای عزاداران قهوه دم می‌کنند
طعم آشنای 100 ساله
حسن حسن‌زاده|خبرنگار:
از قدیمی‌ترین یادگاری‌های تکیه بزرگ تجریش است. محرم که از راه می‌رسد و حجره‌های تکیه سیاهپوش می‌شود آن عطر و بوی خاص در محوطه تکیه می‌پیچد. عطر و طعمی که برای شمیرانی‌ها، آنهایی که از کودکی در تکیه قدیمی محله سیاه پوشیده‌اند آشناست. دم غروب که عزاداری تکیه شروع می‌شود سینی‌های پر از قهوه آقا صفا هم از راه می‌رسد. آن فنجان‌های چینی کوچک با قهوه‌های داغ و خوش عطرش روایت روشنی از قدمت تکیه کهن شمیران است. جایی که خاندان صفایی‌ها به‌عنوان یکی از طایفه‌های قدیمی شمیران بیش از 100 سال است که رسم قهوه دادن به عزاداران را از نسلی به نسل دیگر اجرا کرده‌اند.
هنوز هم انگار مرشد باقر پس از سیاهپوش شدن تکیه، برای عزاداران شمیرانی تعزیه می‌خواند. مثل روزهایی که شمیران نه محله‌ای اعیانی در بالای شهر بلکه روستایی ییلاقی و خوش آب و هوا بود. با باغ‌های بزرگ گیلاس و گردو و کشاورزانی که با رسیدن ماه عزای سالار شهیدان دور هم جمع می‌شدند و عزای امام حسین(ع) را برپا می‌کردند. مراسمی که به گواه قدیمی‌های تکیه حدود 150 سال قدمت دارد. یعنی از همان روزهایی که تکیه تجریش را تکیه بالا می‌گفتند و ساکنان روستاهای اطراف مانند درکه، دزاشیب، اوین و... هم برای عزاداری در این تکیه دور هم جمع می‌شدند. تکیه تجریش اما با هزینه اهالی و طایفه‌های اصیل شمیران برپا شد. سقف تیرچوبی‌اش که یاد و خاطره عزاداری‌های بی‌ریای گذشته را زنده می‌کند نه تنها قدمت و سابقه این تکیه قدیمی را به نمایش می‌گذارد بلکه نمادی از همدلی و عزم طایفه‌های قدیمی شمیران برای ساخت تکیه است. «سید جمال فیاضی» عضو هیئت امنای تکیه بزرگ تجریش می‌گوید: «زمانی که شمیران یک روستای ییلاقی بود طایفه‌های اصیل شمیران برای اینکه مکانی برای عزاداری داشته باشند تکیه بزرگ تجریش یا همان تکیه بالا را بنا کردند. در ابتدا چند طاق‌نما روی ستون‌های چوبی ساخته شد و هر طایفه هم مسئولیت سیاهپوش کردن طاق‌نمای مربوط به خود را برعهده داشت. این رسم چند روز پیش از شروع محرم آغاز می‌شد و اهالی به آن سیاهپوشان می‌گفتند. با شروع مراسم عزاداری هم معمولاً بانوان در طاق‌نماها به تماشای مراسم عزاداری در محوطه تکیه می‌نشستند.»
محرم حجره‌های تکیه سیاهپوش می‌شود
رسم سیاهپوشان در تکیه بزرگ تجریش چند روز مانده به محرم آغاز می‌شود. اما از زمان سیل سال 1366 و تخریب ستون‌های چوبی تکیه بود که طاق‌نماهای معروف تکیه برداشته شد و اکنون این رسم در حجره‌ها و مغازه‌های گرد محوط تکیه اجرا می‌شود. حجره‌های کوچک تکیه تجریش نیز قدمتی به اندازه خود تکیه دارند و برای شمیرانی‌ها یادآور روزهای گذشته این ییلاق خوش آب و هوا هستند. حجره‌هایی که چند روز مانده به ماه عزا تعطیل می‌شوند تا محوطه تکیه در اختیار عزاداران حسینی قرار بگیرد. فیاضی می‌گوید: «در گذشته شمیران به درختان گیلاس، گردو و باغ‌های میوه‌اش معروف بود. می‌گویند باغداران و کشاورزان برای نگهداری و عرضه محصولات خود به بازار مکان مناسبی نداشتند تا اینکه تکیه بزرگ تجریش ساخته شد. بزرگان تکیه هم نیت کردند فضای زیر طاق‌نماها را در اختیار کشاورزان قرار دهند تا محلی برای نگهداری محصولاتشان باشد.» هنوز هم آن نیت خیر پابرجاست و حجره‌های دورتادور تکیه 11 ماه سال در اختیار کاسبان قرار دارد. اگرچه امروز جای حجره‌های نگهداری میوه و محصولات کشاورزی را دکان‌های بقالی، خواربار‌فروشی و... گرفته است اما این کاسبان بنا بر همان نیت مؤسسان تکیه، اجاره‌بها پرداخت نمی‌کنند.» فیاضی در این‌باره می‌گوید: «قدیم عزاداری تکیه در هر دو ماه محرم و صفر انجام می‌شد. اما از زمانی که این مراسم تنها در 2دهه نخست محرم برگزار می‌شود حجره‌های تکیه هم حدود 25 روز تعطیل می‌شوند. کاسبان این حجره‌ها هم هر سال در حد توان مبلغی را برای برگزاری مراسم عزاداری می‌دهند و به رسم نخست تکیه از آنها اجاره‌بها گرفته نمی‌شود.»
نیت خانوادگی
در میان حجره‌ها و دکان‌های تکیه حجره‌ای شیشه‌ای که سماور، کتری‌ها و لوازم قدیمی تکیه را به نمایش گذشته است جلب توجه می‌کند. لوازمی که قدمت برخی از آنها به بیش از یک قرن می‌رسد. قهوه‌جوش رنگ و رو رفته‌ای که کنار سماور زغالی بزرگ قرار دارد انگار هنوز عصای دست مرحوم اوستا محمود است. هنوز هم انگار عزاداران و جوان‌های تکیه که از سیاهپوش کردن طاق‌نماها و حجره‌ها فارغ می‌شوند با قهوه‌های ناب اوستا محمود انرژی می‌گیرند و سراغ دیگر کارهای تکیه می‌روند. چند حجره آن سوتر از موزه و در فضای آبدارخانه جدید تکیه بزرگ تجریش مرحوم اوستا محمود با دست‌های فرزندش برای عزاداران قهوه تهیه می‌کند. «علی صفایی» که اهالی تکیه تجریش او را «آقا صفا» صدا می‌زنند رسمی را در تکیه تجریش اجرا می‌کند که قدمتی به اندازه تاریخچه پر و پیمان این تکیه قدیمی دارد. رسمی که نسل به نسل در خاندان صفایی‌ها گشته و امروز قهوه‌جوش به دست آقا صفای 85 ساله رسیده است. مثل همیشه یکی دو ساعتی پیش از اذان مغرب و شروع برنامه‌های تکیه، وارد آبدرخانه شده و بساط آماده‌سازی قهوه‌اش را چیده است. او از این رسم قدیمی و نیت پدرانش می‌گوید: «قدیم که شمیران روستا بود و ساکنان کمی داشت هرکدام از طایفه‌ها که در شکل‌گیری تکیه نقش داشتند نیت و نذری کردند و گوشه‌ای از کار را برعهده گرفتند. این رسم در طایفه ما از پدربزرگم، ابوالقاسم صفایی که بزرگ خاندان ما بود در تکیه تجریش باب شد. او نیت کرد سهمی در مراسم عزای امام حسین(ع) داشته باشد و پس از او هم پدرم، اوستا محمود تا همین 20 سال پیش اجرای آن را برعهده داشت. علاوه بر قهوه، قلیان هم بود که البته 10 سالی است که دیگر قلیان چاق نمی‌کنیم. آن موقع بزرگان تکیه دورتادور محوطه می‌نشستند و پیش از شروع مراسم قهوه و قلیان برایشان آماده می‌شد.»
قهوه ویژه برای شمیرانی‌ها
با شلوغ‌تر شدن محوطه تکیه و اندکی پیش از آغاز روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی، این عطر قهوه‌های منحصربه‌فرد آقا صفاست که عطر و بوی خاصی به حجره‌های نزدیک آبدارخانه می‌دهد. عطر قهوه‌ای که امضای خاص خاندان صفایی‌ها را دارد و طعم آشنایش موسفیدکرده‌های تکیه را با خود به روزهای گذشته شمیران و تکیه بزرگ تجریش می‌برد. صفایی می‌گوید: «در همین نقطه‌ای که امروز آبدارخانه جدید تکیه ساخته شده، پدرم و پیش از او پدربزرگم گودال کوچکی در زمین کنده بودند. وقتی کودکی خردسال بودم همراه با پدرم هیزم می‌آوردیم و در آن گودال کوچک می‌ریختیم. هیزم‌ها که زغال می‌شد برای چاق کردن قلیان و آماده کردن قهوه به کار می‌آمد. پدرم انبر را داغ می‌کرد و در همین قهوه‌جوش قدیمی می‌گذاشت که الان در موزه قرار دارد تا زهر قهوه را بگیرد و طعمش را برای عزاداران دلپذیر کند.» اکنون جای آن گودال و قهوه‌جوش قدیمی را میز کار آقا صفا و قهوه‌جوش خوشرنگ و لعابش گرفته، اما عطر و بوی قهوه تکیه تجریش همانی است که از یک قرن پیش تا امروز برای شمیرانی‌ها آشناست. صفایی می‌گوید: «پدرم از پدربزرگم نقل می‌کرد هرچیز که برای امام حسین(ع) نذر می‌کنی باید بهترین باشد. می‌گفت عزاداران امام حسین(ع) لایق بهترین‌ها هستند. او از مرغوب‌ترین قهوه‌ها استفاده می‌کرد و من هم به نیت پدرانم وفادارم. آنها برای دم‌کردن قهوه مخصوص تکیه از هل، کاکائو و گلاب استفاده می‌کردند و من هم با همین ترکیبات برای عزاداران قهوه دم می‌کنم.»
