گپ
تکیه‌های تهران از چه دوره‌ای رونق گرفتند؟
تکیه سادات اخوی شاید خاص‌ترین تکیه تهران باشد
گفت‌وگو با احمد مسجدجامعی درباره تکیه‌های تاریخی پایتخت
لیلا شریف
محرم که می‌رسد، آهسته‌آهسته، خیمه‌های عزای سیدالشهدا با رسوم خاص خودشان برافراشته می‌شوند. این رسوم از دل تاریخ عبور کرده‌اند و به این روزها رسیده‌اند تا هنوز هم تکیه‌هایی همچون سادات اخوی، نفرآباد و... برای خود برو بیایی داشته باشند و بانیان روضه با قهوه یا چای قندپهلو از عزادارن حسینی پذیرایی کنند. احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران است و با تهران‌گردی‌هایش تلاش کرده تا بار دیگر نام مکان‌های تاریخی تهران را برسر زبان‌ها بیندازد. تکیه‌گردی در تهران هم جزو برنامه‌هایی بود که او چندسال پیش آن را اجرایی کرد. به‌همین دلیل فرصت را مناسب دیدیم تا از نگاه او مروری بر تکیه‌های تهران و جایگاه آنها در عزاداری‌ها داشته باشیم.
با توجه به اینکه هر سال به مناسبت ایام سوگواری تکیه‌گردی دارید و نسبت به تاریخ این تکیه‌ها هم آگاهی دارید، می‌خواستم بپرسم که ساخت این تکیه‌ها در چه دوره‌ای اوج گرفت؟ آیا باید گسترش تکیه‌ها را در دوره قاجاریه جست‌وجو کرد؟
بله، دست‌کم 50تکیه مربوط به آن دوران در چندمحله قدیمی تهران وجود داشته‌است.
این تکیه‌ها بیشتر در کدام قسمت شهر ساخته می‌شدند؟ مثلا می‌شود گفت که تعداد تکیه‌های قدیمی در جنوب تهران بیشتر از شمال تهران است؟
نه. در شمال تهران هم تکیه‌های زیادی داریم و از جنوب تهران کمتر نیست.
یعنی دسته‌بندی جغرافیایی وجود ندارد؟
نمی‌توان دسته‌بندی منطقه‌ای برای تکیه‌های تهران قائل شد. ما تکیه‌هایی در «ری» داریم؛ مثلا تکیه نفرآباد؛ این تکیه با 400سال قدمت، قدیمی‌ترین تکیه تهران است. منظور از قدمت، این نیست که ساختمانی 400سال پیش بنا گذاشته شده و در آن عزاداری می‌کردند بلکه وقتی می‌گوییم تکیه نفرآباد با 400سال پیشینه، منظور جایی در محله نفرآباد است که اول محرم برای مراسم سوگواری چادر عزا برافراشته می‌شد. قدیم ،تکیه‌ها چادر عزا برپا می‌کردند. در دوره قاجار ایجاد تکیه‌ها تشویق شد. این تکیه‌ها با نگاه‌های مختلف ایجاد شدند و برخی مربوط به شخصیت‌های صاحبنام بودند؛ مثلا تکیه سادات اخوی که به خانواده بزرگ تقوی تعلق داشت و این خانواده مراسم عزای امام حسین(ع) را برگزار می‌کردند و بسیاری از مردم هم در مراسم شان حاضر می‌شدند. برخی از تکایا مانند تکیه قمی‌ها، کرمانی‌ها و... مربوط به افرادی می‌شدند که از شهرهای دیگر آمده و در تهران ساکن بودند.
تکیه حلبی‌سازها، راننده‌ها و زنبورکچی‌ها و... گروهی از تکایا بودند که براساس شغل افراد ایجاد می‌شدند. برخی از تکیه‌ها هم محلی بودند؛ یعنی افراد یک محل جمع می‌شدند و تکیه‌ای را بنا می‌گذاشتند؛ مثل همین تکیه‌هایی که الان در خیابان‌ها می‌بینیم که چادری را برپا و عزاداری می‌کنند. نقاط دیگر تهران ازجمله شمیران که جزو ییلاقات بودند، تکیه‌های خاص خودشان را داشتند که در فصل گرما بیشتر استقبال می‌شدند. چون تهرانی‌ها به ییلاقات شمیران می‌رفتند و در همان عزاداری‌ها شرکت می‌کردند. در تهران تکیه دولت بود اما برای ایام تابستان که شاه و درباریانی به ییلاقات می‌رفتند، برای عزاداری تکیه نیاوران را انتخاب می‌کردند. در روایت سفرنامه‌نویس‌های خارجی و سفرا، بیشتر از تکیه‌های دولت و نیاوران گفته شده است. در شمیران خیلی تکیه داریم؛ همین تکیه درکه که مورد تعرض قرارگرفته بود و در دست کامل‌شدن است. تکیه ونک، دزاشیب، قلهک و حصاربوعلی و چندنمونه از تکیه‌های قدیمی در این مناطق هستند که خوشبختانه برخی از آنها حفظ شده‌اند و هم‌اکنون بسیاری از تکیه‌های منطقه شمیران برجای مانده‌اند.
از نظر شما خاص‌ترین تکیه‌ای که در تهران هست، کدام تکیه است؟
خاص‌ترین تکیه را نمی‌توان به‌راحتی نام برد اما از میان تکیه‌ها برخی هنوز آن معماری و فضای قدیمی‌شان را حفظ کرده‌اند؛ مانند تکیه سادات اخوی که اصالت خاصی دارد و دیدنی‌تر هم هست. تکیه‌های شمیران هم میراث‌شان را حفظ کرده‌اند. منظورم تکیه هایی است که بنا و آداب و رسوم قدیمشان را حفظ کرده‌اند؛ مثلا همین‌هایی که هنوز قهوه می‌دهند و قید می‌کنند که این سنت خواست واقف است. در موردی حتی واقف ترکیب قهوه را هم آورده. در تهران تنها یک حسینیه هست که نخل دارد که درخونگاه قدیم است. این موارد آدابی است که در برخی از تکیه‌ها حفظ شده. برخی تکیه‌ها در زمان خاصی فعال می‌شوند؛ مثل تکیه بازار تجریش که الان هم فعال است. اما در خود بازار تجریش بسیاری از تکیه‌ها الان به حسینیه تبدیل شده‌اند و برنامه‌های متعدد فرهنگی و مناسبتی دارند.
یعنی تغییر معماری تکیه‌ها موجب شده تا نام حسینیه بر آنها نهاده شود؟
بعد از اینکه سقف و دیوار برای تکیه‌ها می‌زنند آنها را به حسینیه تبدیل می‌کنند. در دوره قدیم برای ایجاد تکیه چادر می‌زدند، آنها یک ستون چوبی را برافراشته می‌کردند که عمود خیمه عزاداران بود و ممکن بود بنابر بزرگی و کوچکی آن فضا یک ستون تا چند ستون بزنند. برافراشتن ستون‌ها و گذاشتن چادرها برای خودش آدابی داشت. دور چادر سوراخ‌هایی داشت که اطراف آن را چرم‌دوزی می‌کردند تا مقاومت بیشتری داشته باشد و طناب خیمه‌ها را از آن می‌گذراندند. در تمام این مراحل آداب خاصی همچون اینکه منبر به کدام سمت باشد و قرآن را چگونه و به کدام سمت بر ستون افراشته ببندند، مورد توجه قرار می‌گرفت. اغلب این تکیه‌ها موقوفه‌هایی همچون قلیان، چای و قهوه دارند. خیلی از این تکیه‌ها در گذر زمان به حسینیه تبدیل شده‌اند؛ مثلا تکیه حلبی‌سازها الان به حسینیه تبدیل شده است. آن مکان‌هایی که هنوز جنبه تکیه دارند، مانند تکیه تجریش یا تکیه‌هایی که در سراهای بازار زده می‌شوند، در همان ایام محرم فعال هستند و از ظرفیت فضای عمومی استفاده می‌کنند.
