مثل آتش در جنگل

سمیرا مصطفی‌نژاد

میپل‌کرافت (Verisk Maplecroft) شرکت بین‌المللی سنجش ریسک و مشاوره استراتژیک، در سال2016 فهرستی منتشر کرد که در آن به رتبه‌بندی کشورهایی در جهان پرداخته که خطر آشفتگی اجتماعی و آنومی در آنها بسیار بالاست. تمرکز گزارش روی این موضوع بوده که چگونه قدرت نافرمانی، قانون‌شکنی یا هنجارشکنی، فضای تجاری را در این کشورها در معرض خطر قرار داده‌است.

براساس این گزارش رویداد‌های شدید آشفتگی اجتماعی می‌توانند به شکل مختل‌سازی لجستیکی به واسطه ممانعت از دسترسی به بنادر و فرودگاه‌ها، ایجاد تهدید‌های امنیتی برای کارمندان، تخریب و غارت املاک ناشی از بروز خشونت میان گروه‌ها و احزاب، بر عملیات تجاری در کشورهای مورد مطالعه اثر مخرب داشته‌ باشند. برای گرد‌آوری اطلاعات در این رتبه‌بندی شرکت میپل‌کرافت شاخص‌هایی از قبیل سطح تورم در کشورها، به حاشیه‌رانده‌شدن گروه‌های اجتماعی خاص یا تبعیض طبقاتی اجتماعی و میزان شایع بودن آشفتگی‌‌های سیاسی را مورد بررسی قرار داد. همانطور که انتظار می‌رفت، بیشتر کشورهایی که در معرض وقوع آشفتگی اجتماعی یا آنومی قرار دارند، در خاورمیانه، آفریقا و آمریکای لاتین واقع شده‌اند؛ کشورهایی که از نظر اقتصادی توسعه چندانی نیافته‌اند و سازوکار سیاست در آنها نسبت به کشورهای توسعه‌یافته اروپایی و آمریکا بی‌ثبات‌تر و آشفته‌تر است.

جدا از کشورهای درگیر جنگ که تکلیف مشخص‌تری دارند، ضعف اقتصادی و درگیری‌های داخلی در کشورهایی مانند نیجریه و آفریقای‌جنوبی، زنگ‌خطری برای بروز آنومی در این کشورها به‌ شمار می‌رود و در کنار آن، تبعیض‌های سیاسی و اخلاقی و مهم‌تر از همه فساد، می‌تواند به نارضایتی فراگیر دامن زده و رویداد‌های اجتماعی تأثیرگذاری را خلق کند.

طبیعت تکرار‌شونده و فراگیر آنومی مدت‌هاست که نیجریه را در خود غرق کرده‌، در حدی که به نشانه‌ای از جامعه نیجریه تبدیل شده ‌است. شاید به همین دلیل است که تاکنون مطالعات زیادی از منظر جامعه‌شناختی در نیجریه صورت گرفته‌ تا ابعاد بروز آنومی در این کشور، تعیین و راهکارهای مقابله با آن ارائه شوند. یحیی بالوگان - خبرنگار گاردین- در گزارشی که در سال2017 با عنوان «فصل آنومی در نیجریه» منتشر شد، این پرسش را مطرح می‌کند که نیجریه چند مرحله بحران دیگر را باید سپری کند تا نهایتا با چالش‌های قرن «بیست‌ویکم» مواجه شود؟ آیا بزرگان سیاست در نیجریه تاکنون از خود پرسیده‌اند که چطور نیجریه در میان دیگر کشورهای آفریقایی اینچنین رو به افول می‌رود؟ نیجریه‌ای‌ها به جای درمان سرطان سیاسی‌ای که در زندگی آنها متاستاز (پخش‌شدن ناگهانی و سریع سلول‌های سرطانی) کرده‌است، به مبارزه با راه‌‌حل‌هایی خو گرفته‌اند که می‌تواند مشکلات لاینحل آنها را درمان کند. قانون‌شکنی، ناامیدی، وطن‌پرستی متعصبانه، بیکاری و فقر در میان نیجریه‌ایی‌ها متداول شده و چشم‌انداز یک نیجریه آرام و باثبات را مخدوش ساخته ‌است.

براساس پژوهشی که در اوایل سال2018 میلادی توسط جامعه‌شناسان دانشگاه اینوگو در نیجریه انجام شد، تمامی زوایای زندگی در نیجریه در وضعیت ناهنجاری یا قانون‌شکنی و نارضایتی به‌سر می‌برد و به سیاستگذاران توصیه می‌کند تا محیطی مناسب برای فعالیت‌های کارآفرینانه و کاهش بیکاری فراهم آورند. به ادعای تهیه‌کننده‌های این مقاله، ‌روند تبدیل وضعیت جامعه در نیجریه به وضعیت آنومی موضوعی برجسته و مهم است و ‌میزان خشونت و قانون‌شکنی در آن جهشی قابل توجه داشته‌ و فعالیت‌هایی از قبیل آدم‌ربایی، تروریسم یا گروگانگیری شهروندان، اخراج کارگران نفتی، انباشت غیرقانونی نفت، شورش‌های نظامی و تقدیس رو به افزایش است. از سال1980 به بعد، ستمگری و بی‌عدالتی در این کشور به یک روند عادی تبدیل شده‌، فقر مانند «آتش درون جنگل» پخش می‌شود و ناامیدی و محرومیت به ویژگی‌‌های اصلی جامعه نیجریه تبدیل شده‌است.

به‌گفته جامعه‌شناسان، یکی از ابعاد خطرناک آنومی در این جامعه، نبود احترام برای ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی است که به تازگی در نیجریه ایجاد شده‌است. آنومی وضعیتی اجتماعی‌ است که در آن هنجارها و ارزش‌هایی را که تا پیش از این موجب پیوند اعضای جامعه می‌شد متلاشی و نابود می‌کند. مفهوم آنومی را
 امیل دورکیم‌جامعه‌شناس مشهور فرانسوی- تعریف کرد و اثبات کرد که آنومی در جوامعی رخ‌می‌دهد که دوره‌هایی از تغییرات شدید و وخیم اجتماعی، ‌اقتصادی ‌یا سیاسی را پشت‌سر گذاشته باشند. نیجریه، ‌پس از استقلالش در سال1960، به‌عنوان یکی از قدرتمند‌ترین کشورهای آفریقایی شناخته می‌شد زیرا بر توسعه اقتصاد، سیاست و توسعه فرهنگ قاره آفریقا تأثیر می‌گذاشت، با این‌همه در سال‌های اخیر، جایگاه نیجریه در میان دیگر کشورهای آفریقایی بسیار ترسناک شده‌است. به ادعای این پژوهش، کشور نیجریه- جایی که اکثریت شهروندانش به واسطه فقر و ناامیدی دیگر علاقه‌ای به موجودیت کشورشان ندارند- وارد وضعیت آنومی شده‌است. استاندارد‌های ارزیابی رفتارهای انسانی در نیجریه مختل شده‌اند و این کشور اکنون با معیارهایی مانند خشونت توصیف می‌شود و حتی مکان‌های مقدسی مانند کلیساها نیز درگیر تبهکاری و جنایت شده‌اند و آدم‌ربایی و باج‌گیری به امری عادی در نیجریه تبدیل شده‌است.

وضعیت آنومیک نیجریه منجر به فروپاشی نظم و قانون، کاهش تولید به واسطه مختل‌شدن فعالیت‌های مولد، افزایش نرخ جنایت، خصومت‌های درون قومی،  آزار توسعه‌دهندگان و دیگر گرایش‌های تبهکارانه در داخل نیجریه شده‌است. این بلوا مدت‌هاست در نیجریه در جریان است درحدی که تمامی راه‌حل‌های موجود را بی‌اثر جلوه می‌دهد. افزایش مداوم درگیری‌های قومی و مذهبی و تندروی و رشد جمعیت افراد نا‌امیدی که توانایی دستیابی به اهدافشان را ندارند، به این وضعیت دامن می‌زند.

راه‌‌حلی که محققان برای مهار این وضعیت بحرانی در نیجریه ارائه کرده‌اند، ایجاد محیط و وضعیتی از سوی سیاستگذاران است که بستری مناسب برای کارآفرینی را فراهم آورد. براساس نتایج این پژوهش، طرح‌ها و ابتکارهای سیاسی متفاوت می‌تواند افراد را تشویق کند تا ایده‌های جدید خود را عملی ساخته و کسب و کارهای جدید ایجاد کنند و به مقابله با وضعیت آنومی بپردازند. این رویکرد در ابتدا می‌تواند به کاهش بیکاری و در نهایت ،در طولانی‌مدت به مهار معضلاتی مانند بزهکاری، قانون‌گریزی و در کل آنومی منجر شود. برای اجرای مؤثر چنین طرحی، ‌سیاستگذاران باید این موضوع را در نظر داشته باشند که سیاست‌های آنها باید به‌گونه‌ای طراحی شود که علاوه بر تشویق و تحریک مردم برای انجام فعالیت‌‌های کارآفرینانه، گروه‌های مختلف اجتماعی را نیز به سوی سرمایه‌گذاری در راستای منافع خود به حرکت درآورد.