درس‌های بحران اقتصادی 2001 آرژانتین

محمد امین خرمی/ خبرنگار
آرژانتین بین سال‌های 2001 و 2002صحنه اعتراضات مردمی گسترده بود؛ اعتراضاتی که یکشنبه‌ها عصر در محلات شهرهای مختلف شکل می‌گرفت و «عدم‌کارایی اقتصادی دولت» محور آنها بود. این اعتراض‌ها در طول 2سال بیش از 30کشته به‌جا گذاشت و 2بار باعث تغییر رئیس‌جمهور شد.

در این 2سال، آرژانتین یکی از بدترین بحران‌های اقتصادی تاریخ را تجربه کرد. طی این مدت، اقتصاد این کشور 20درصد کوچک شد، تورم افزایش چشمگیر یافت، سیستم بانکی فلج شد و ارزش پول آرژانتین یعنی پزو سقوط کرد و بدهی‌ها دولت را به زانو درآورد. بحران اقتصادی در نهایت به بحران اجتماعی و سیاسی تبدیل شد و در تاریخ آرژانتین جاودانه.

بدهی داخلی و خارجی 155میلیارد دلاری دولت آرژانتین که بیشتر آن به‌صورت اوراق قرضه بود باعث شد که دولت این کشور به سمت کاهش مصنوعی ارزش دلار قدم بردارد تا شاید بتواند دست‌کم از عهده بدهی‌های داخلی‌اش بربیاید. این اقدام دولت، به هجوم مردم برای خروج سرمایه از بانک‌ها و همچنین خروج گسترده سرمایه خارجی از این کشور منجر شد. پیش از آن، طی یک‌دهه دولت به شکل دستوری ارزش پزو را به‌صورت یک به یک با ارزش دلار برابر نگه داشته بود. در آرژانتین تمامی قراردادها، وام‌ها و حقوق‌ها بر مبنای دلار بود و اقدام دولت در کاهش ارز آن باعث آشفتگی بی‌سابقه مالی شد. همزمان با افزایش درخواست‌ها برای خروج سرمایه‌ از بانک‌ها، دولت با اعمال قوانین جدید، میزان برداشت از حساب‌های بانکی را محدود کرد. بانک‌ها شعب خود را تعطیل کردند و فعالیت آنها به یک هفته در‌ ماه کاهش پیدا کرد.

با فلج‌شدن سیستم بانکی، زنجیره پرداخت میان خریداران، فروشندگان و تامین‌کنندگان کالا قطع شد. تمامی مبادلات ارزی تحت کنترل بانک مرکزی قرار گرفت و باید با تأیید این بانک انجام می‌شد. تعلل بانک مرکزی نیز در تأیید مبادلات ارزی، واردات کالا به آرژانتین را به‌طور کامل مختل کرد. مردم این کشور برای تهیه مواد غذایی وارداتی و دارو با مشکلات بی‌سابقه روبه‌رو شدند. صف‌های طولانی مقابل بانک‌ها به انتظارهای بی‌فایده مردم و در نتیجه افزایش نارضایتی عمومی و در نهایت اعتراض‌های خیابانی تبدیل شد.

آرژانتین که حاصلخیزترین زمین‌های کشاورزی دنیا را در خود جا داده است، اوایل قرن بیستم شاهد هجوم سرمایه‌داران اروپایی و به‌خصوص انگلیسی بود. از سال1913 به بعد آرژانتین شاهد رشد بی‌سابقه 5درصد بود به‌گونه‌‌ای بود که این کشور به یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان تبدیل شد و حتی بالاتر از فرانسه و آلمان قرار گرفت. صادرات گسترده گندم و گوشت به اروپا، آرژانتین را به تک‌ستاره اقتصاد در آمریکای جنوبی تبدیل کرده بود. 3دهه بعد اما حکومت در آرژانتین به‌دست نظامیان افتاد. از سال1946 حکومت نظامیان، اقتصاد آرژانتین را بر مبنای «حمایت‌گرایی» و سیاست‌های اشتباه پولی و مالی پیش برد. 4دهه بعد نارضایی‌های اقتصادی در نهایت به بازگشت حکومت دوباره قانون و دمکراسی به آرژانتین منجر شد اما شیب رکود اقتصادی آنقدر تند بود که مهار آن غیرممکن شد. در سال1991 با به قدرت رسیدن کارلوس منم، دولت به اصلاحات گسترده اقتصادی در قالب خصوصی‌سازی‌ و همچنین بازار آزاد رو آورد. دولت همه‌‌چیز به‌جز چند بانک مهم را خصوصی کرد. نتیجه، خروج این کشور از رکود بود. رشد اقتصادی آرژانتین به 6درصد رسید و سرمایه‌های خارجی به این کشور وارد شد. دولت در سایه اوضاع خوب اقتصادی و متأثر از رقابت‌های سیاسی رو به رفتارهای پوپولیستی آورد، بودجه عمومی را افزایش داد و مالیات را کم کرد. مردم و سرمایه‌گذاران خارجی اما همچنان به خرید اوراق قرضه دولتی ادامه می‌دادند. کاهش رشد اقتصادی طی دهه1990 رفته‌رفته دولت آرژانتین را به یک دولت بدهکار تبدیل کرد. خروج سرمایه‌های خارجی در اثر سیاست‌های کنترلی دولت در اواخر دهه1990 آسیب بزرگی به اقتصاد آرژانتین وارد کرد. برزیل در همسایگی آرژانتین مقصد جدید این سرمایه‌ها بود. همزمان که ستاره بخت آرژانتینی‌ها افول می‌کرد، ستاره اقبال برزیلی‌ها پرنورتر می‌شد.


عبور از بحران
پس از درگیری‌های خیابانی و کناره‌گیری دولت در اواخر سال2001، دولت موقت آرژانتین دست خود را به نشانه تسلیم بالا برد. دولت در مقابل بدهی‌های خود اعلام ورشکستگی کرد و خواستار کمک خارجی شد. همزمان نرخ ارز آزاد شد و دولت سیاست‌های کنترلی خود را پایان داد. تورم به بیش از 40درصد رسید و با کاهش ارزش دارایی مردم، بیش از سه‌چهارم جمعیت 38میلیونی آرژانتین زیر خط فقر رسیدند.

صندوق بین‌المللی پول که بیش از 10میلیارد دلار از آرژانتین طلبکار بود، این کشور را در اوج بحران تنها گذاشت و همچنان پس از سال‌ها یکی از منفورترین نهادهای بین‌المللی در میان مردم آرژانتین به‌شمار می‌رود. آرژانتینی‌ها اما تجربه شکوفایی اقتصادی 100سال قبل براساس فعالیت‌ در بخش کشاورزی را از یاد نبرده بودند. آرژانتین بازار آسیا را جایگزین بازار اروپا کرده و بار دیگر با توسعه فعالیت‌های کشاورزی از ابتدای سال2003 رفته‌رفته روند رکود اقتصادی را برعکس کرد. دولت اعلام کرد در نخستین قدم بدهی صندوق بین‌المللی پول را طی 3سال پرداخت خواهد کرد. سویا که آن زمان قیمت بالایی در بازارهای جهانی پیدا کرده بود، به محصول اصلی آرژانتین تبدیل شد و چین به خریدار اصلی این محصول. اصلاحات گسترده در نظام بودجه‌ای و مالیاتی، دولت را از آشفتگی مالی خارج کرد. توسعه گردشگری نیز به کمک آرژانتینی‌ها آمد و 2سال بعد میزان ذخایر ارزی آرژانتین به 28میلیارد دلار رسید. پرداخت بدهی‌های دولتی داخلی و خارجی رفته‌رفته اعتبار را به دولت بازگرداند. آرژانتینی‌ها اصلاح ساختار اقتصادی و مهار فساد گسترده مالی را رمز عبور از بحران اقتصادی می‌دانند که از سال1998 نخستین جرقه‌های آن زده شد و اوایل سال2002 این کشور را به زانو درآورد.