صندلی لهستانی و مشق آزادی بیان

مائده امینی 

اگرچه خاطره خیلی از پدربزرگ‌های ما از جنگ جهانی دوم قحطی و تورم و گرانی است اما این لیوان هم نیمه پر خودش را دارد. اخلاق، اندیشه و فضای سیاسی و فرهنگی در ایران این بار هم در بستر زمان تغییر کرد و به واسطه این جنگ، پدیده‌های جدیدی وارد زندگی مردم شد؛ پدیده‌هایی که سایه برخی از آنها هنوز بر سر سبک زندگی ایرانی‌هاست.

بعد از یک دوره شش‌ساله، همه‌‌چیز در ایران عوض شده بود. اگرچه سران وقت در کشور ما، بی‌طرفی خود را از همان ابتدای کار در جنگ جهانی دوم اعلام کرده بودند اما مرزهای ایران با شوروی آن‌قدر گسترده بود که خواه ناخواه، آشوب بین آلمان و اتحاد جماهیر شوروی به ایران هم کشیده شده بود. حضور بیش از ۷۰۰ کارشناس و متخصص آلمانی در ایران راه را برای ارتش متفقین باز  کرد و کار از کار گذشت؛ ایران به اشغال متفقین درآمد. اما این اشغال در فضای بسته سیاسی وقت، چقدر و در چه زمینه‌هایی سبک زندگی مردم ایران را تغییر داد؟ منابع تاریخی نوشته‌اند که مردمی که در سراسر جهان درگیر این نزاع تاریخی بودند به واسطه شرایط سختی که در آن قرار داشتند کم‌کم توانستند روش‌های پیشرفته‌ای برای تازه نگه‌داشتن غذا به‌مدت طولانی پیدا کنند و پدیده‌هایی مثل بسته‌های آبمیوه، غذاهای کنسروشده و گوشت فرآوری شده ظهور کرد. از طرف دیگر بسیاری از وسایل آشپزخانه مثل مایکروویو، ماحصل همین دوران تلخ و خونین است که امروزه آشپزخانه‌ها‌ بدون آن خلأ بزرگی دارند. سید احمد محیط طباطبایی- مدیر پایگاه میراث فرهنگی زواره- در این‌باره می‌گوید: «بدون شک سبک زندگی‌ ایرانی‌ها، در حوزه‌های مختلف از آن زمان تغییرات بسیاری کرده است؛ از روزنامه‌نگاران وقت که با شروع جنگ جهانی دوم فضای جدیدی برای نوشتن را تجربه می‌کردند، گرفته تا صنعتی مثل شکلات‌سازی‌ و خوراکی‌هایی مثل پیراشکی که با حضور متفقین، به ایران رسیده بودند».

خوشحالی تلخ مردم از شروع جنگ 

«رفتار دولتمردان باعث شد ایران در ردیف کشورهای متفق قرار گرفته و از حالت مغلوب خارج شود اما این اشغال قطعا بر زندگی مردم ایران تأثیر‌گذار بود؛ تأثیراتی که گاه متفاوت و منحصر به فرد بودند.»؛ محیط طباطبایی سخنان خود را درباره تغییرات فرهنگی و اجتماعی ایرانی‌ها پس از جنگ جهانی دوم اینگونه آغاز می‌کند و ادامه می‌دهد: «نخستین تأثیر فرهنگی که می‌توان از آن نام برد، بازشدن فضای سیاسی وقت و شکوفایی مطبوعات آن زمان شد. با شروع جنگ جهانی دوم، یک دوره دیکتاتوری در کشور به پایان رسید. یکی از تلخ‌ترین وقایع آن زمان، روایت شاهدان عینی مانند پدر من، از رضایت مردم نسبت به شروع این جنگ بود. متأسفانه در آن مقطع تاریخی در مردم ما- تحت‌تأثیر رفتار دولت و دوری آحاد جامعه از کابینه قدرت- نوعی خوشحالی در زمان اشغال دیده می‌شد. مطبوعات آن دوره، نوعی بی‌تفاوتی یا حتی خوشحالی نسبت به شرایط جدید را از مردم کشور ما روایت کرده‌اند که این می‌تواند یکی از تلخ‌ترین وقایع جنگ جهانی دوم در ایران باشد».

فضای سیاسی باز شد و مطبوعات رونق گرفتند 

ورود متفقین باعث باز شدن فضای اجتماعی و سیاسی در ایران شد. محیط طباطبایی می‌گوید: «با سقوط پهلوی اول و بازشدن فضای سیاسی، تکثر مطبوعات و احزاب سیاسی رقم خورد». به گفته او یکی از دوران‌های رونق مطبوعات و اخبار ایران مربوط به بازه زمانی شش‌ساله‌ای است که مردم سایر کشورها در منصب‌های مختلف در کشور ما حضور داشتند. به تبع این اتفاق ما شاهد رونق ارائه محصولات فرهنگی در آن زمان هستیم.
در واقع با ورود متفقین و سربازان آمریکایی، روسی و انگلیسی، متعلقان آنها مثل هند و... هم به ایران رسیدند و این درهم‌آمیختگی به‌تدریج در رفتار و سلوک و سلایق مردم تأثیر گذاشت، به‌خصوص بعد از اینکه ایران میزبان پناهنده‌ها و فراری‌های لهستانی، آلمانی و دیگر نقاط جنگ‌زده شده بود، فاز جدیدی از تأثیر‌گذاری روی مردم کشور ما در شهرهایی مثل تهران، انزلی، اصفهان و... آغاز شد.

انجمن‌های ادبی دایر شدند 

تعامل و گفت‌وگو به هر شکل بین ملل مختلف موجب توسعه اندیشه‌های فرهنگی و سیاسی می‌شود. مدیر پایگاه میراث فرهنگی زواره معتقد است:« فضای عجیبی در مطبوعات آن زمان به‌وجود آمد و انجمن‌های مختلف ادبی در سطح شهری مانند تهران شکل گرفتند. به‌واسطه این شرایط، ساختار اجتماعی در شهرهای بزرگ تغییر کرد؛‌ تغییری که امروز هم نتایج آن مشهود است؛چرا که یکی از هویت‌ها و فرهنگ‌های ایرانی تساهل و تسامح است».
تغییر ذائقه غذایی ایرانی‌ها؛ پیراشکی آمد

این تأثیرات همه ابعاد زندگی افراد را در بر می‌گرفت. به گفته طباطبایی، ذائقه و مدل سفره غذای ایرانی‌ها به مرور تغییراتی را به‌خود دید؛ برای مثال پیراشکی یکی از محصولاتی بود که به همراه روس‌ها به ایران رسیده بود و هنوز یکی از پرطرفدارترین خوراکی‌های ما محسوب می‌شود. کارخانه‌های شکلات‌سازی‌ و فراورده‌های شکلاتی هم از دیگر تغییرات ذائقه غذایی بود که بعد از جنگ جهانی دوم در ایرانی‌ها به‌وجود آمد. این فعال حوزه فرهنگی می‌گوید: «هنوز در تهران رستوران‌ها و کافه‌هایی داریم که با عمر بیش از 70سال، در منوی خود یادگارهایی از آن زمان را نگه‌داشته و برای مشتریان خود سرو می‌کنند».

تأثیرات شهری جنگ جهانی دوم بر خیابان‌های تهران 

در سطح شهر تهران، فضای خیابان‌هایی مانند لاله‌زار، فردوسی و انقلاب کنونی از رفتارهای فرهنگی مهمانان تحمیلی تأثیر می‌پذیرفتند و البته این تأثیر به صورت متقابل بود. محیط طباطبایی ادامه می‌دهد: «فضاهایی مثل هتل‌ها، پانسیون‌ها و فضاهای عمومی شهری در آن زمان رونق دیگری پیدا کرده بودند و ساخت‌وساز آنها افزایش پیدا کرده بود. معماری و موسیقی ایرانی یکی دیگر از ابعادی بود که با حضور مهمانان خارجی تحت‌تأثیر قرار‌گرفته بود. حتی معماری داخلی ایران و مبلمان‌های داخلی هم در آن دوره شش‌ساله، رنگ دیگری به‌خود گرفته بود. البته فراموش نکنیم که شهرهایی مثل تهران، انزلی و اصفهان بیشترین تأثیر فرهنگی و سیاسی را در این دوره احساس می‌کردند و سهم سایر نقاط کشور صرفا گرانی و فشار اقتصادی بود».

کاشت بذر ترس و تمایل به مهاجرت در جامعه ایرانی 

البته همه آنچه جنگ جهانی دوم بر سر سبک زندگی ایرانی‌ها آورد، به موارد بالا خلاصه نمی‌شود. تشدید تضادهای طبقاتی و قومی، قوت‌یابی حس بیگانه‌ستیزی بین ایرانی‌ها، گسترش نفرت و خشونت و شروع یکی از امواج بزرگ مهاجرت روستاییان به شهرها (به واسطه رکود و فقر شدید شهرها و روستاهای کوچک) از دیگر پیامدهای اجتماعی جنگ جهانی دوم بر مردم ایران به شمار می‌رود. خیل عظیمی از مهاجران آن زمان، دیگر به روستاهای خود برنگشتند و همین خالی‌ماندن روستاها از سکنه موجب شد که هیچ وقت توزیع امکانات در کشور ما متوجه مناطق کم جمعیت‌تر نباشد؛ درواقع تقاضایی برای عرضه امکانات در سال‌های بعد وجود نداشت و بدنه شهرهای بزرگ، پس از آن روزبه‌روز بزرگ‌تر و فربه‌تر و رفاه شهرهای کوچک‌تر روزبه‌روز کمتر شد. سمانه بایرامی در مقاله‌ای تحت عنوان «آثار و پیامدهای اجتماعی اشغال ایران در شهریور 1320» نوشته است: اشغال ایران موجب گسیختن ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شد. هجوم ارتش‌های متفقین به خاک ایران که به ‌بهانه حضور مستشاران آلمانی به ایران هجوم آوردند، ناامنی و نگرانی گسترده‌ای را به ‌وجود آورد؛ نگرانی‌هایی که هنوز سایه آن بر سر فرهنگ ایران و ایرانی وجود دارد.

پیراشکی یکی از محصولاتی بود که به همراه روس‌ها به ایران رسیده بود و هنوز یکی از پرطرفدارترین خوراکی‌های ما محسوب می‌شود. کارخانه‌های شکلات‌سازی‌ و فراورده‌های شکلاتی هم از دیگر تغییرات ذائقه غذایی بود که بعد از جنگ جهانی دوم در ایرانی‌ها به‌وجود آمد