یادداشت
فرزند خاک
پنجم شهریور سالروز درگذشت مارکو گریگوریان 1304-1386 است
مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار
وقتی از کویر و خاک و کاهگل حرف می‌زنیم و ردپایش را در میان نقاشان امروز پی می‌گیریم به نام‌های بزرگی مثل پرویز کلانتری یا غلامحسین نامی می‌رسیم. اما پیش‌تر از این 2 نقاش بزرگ، مارکو گریگوریان بود که از خاک و کاهگل و کویر به‌عنوان اصلی‌ترین مؤلفه نقاشی‌هایش بهره برد و آن را به یکی از نشانه‌های نقاشی مدرن ایرانی تبدیل کرد.
نقاشی مدرن ایرانی زمانی شکل گرفت که نقاشان جوان مدرنیست کوشیدند تا نشانه‌ها و مؤلفه‌های بومی را به شکل‌های امروزی در نقاشی و آثار هنری‌شان به‌کار ببرند و بازخوانی مدرنی از سنت و نشانه‌های فرهنگ سنتی به‌دست دهند. در همان سال‌ها بود که گرایش موسوم به سقاخانه شکل گرفت؛ یکی از بومی‌ترین و مدرن‌ترین گرایش‌ها در نقاشی امروز ایران که هنوز هم هیچ گروه و دسته و گرایشی نتوانسته است جایگزین آن شود و شماری از نقاشان ایرانی هنوز هم به‌عنوان ستاره‌های آن شناخته می‌شوند. در همان سال‌ها بود که مارکو گریگوریان مواد گوناگونی را از نان سنگک، دیزی، پسته و اشیای دیگر زندگی و فرهنگ و طبیعت ایران آزمود و نقاشی‌های جالب و درخور توجهی کشید تا سرانجام به خاک و کاهگل رسید و خاک نشانه اصلی بسیاری از آثار مارکو شد و نتیجه‌اش شد انبوه کمپوزیسیون‌هایی که از خاک شکل گرفته‌اند؛ از خاک‌های ترک‌خورده کویر که کنار هم ترکیبی زیباشناسانه را شکل داده‌اند تا پنجره‌ها و نقش‌های هندسی و دایره‌هایی که حول محور خاک و کاهگل می‌گردند. مارکو در سال‌های بعد نیز مواد گوناگونی را آزمود اما خاک همچنان اصلی‌ترین و جاودانه‌ترین نشانه نقاشی‌های او ماند.
جرأت و جسارت مارکو گریگوریان بود که زمینه را برای ظهور نقاشانی مثل غلامحسین نامی و پرویز کلانتری با انبوه نقاشی‌های کویری‌اش فراهم کرد. مارکو گریگوریان در روسیه به دنیا آمد و در ارمنستان درگذشت، اما نقاشی با تمام وجود ایرانی بود که سال‌های بالندگی و شکوفایی هنری‌اش را در ایران گذراند و حضور و تأثیری انکارناشدنی در هنر مدرن ایران داشت. علاوه بر تأثیر به‌عنوان نقاش، مارکو در سال‌هایی با فعالیت‌های هنری مثل تدریس در دانشگاه و تشکیل گروه‌های هنری نیز در هنر امروز ایران نقش بسیاری داشت و نقاشان و هنرمندان تأثیرگذاری تربیت کرد. گریگوریان در سال‌های پس از انقلاب به آمریکا رفت و فعالیت هنری خود را در آنجا ادامه داد. او در سال‌های پایانی عمرش به ارمنستان برگشت و مجموعه آثار خود را به موزه‌ای که در ایروان تأسیس کرده بود، منتقل کرد؛ با این همه، نامش به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین نقاشان در تاریخ هنر مدرن ایران ماندگار خواهد بود.
* عنوان نوشته نام فیلمی است ساخته محمدعلی باشه‌آهنگر
