زندگی کنار فروچاله‌ها

ناهید زندی‌صادق/همدان- خبرنگار

سال‌هاست خاک تشنه چشم به راه قطره‌های باران و دانه‌های برف است و بیم تشنگی همیشگی تنش را به لرزه می‌اندازد. سال‌هاست آسمان بی‌مهری می‌کند و انسان، بی‌انصافی. سال‌هاست دل زمین از این همه نامردمی به درد آمده و مجالی برای فریاد می‌جوید و گاه در گوشه و کنار، دهان گشوده و لب به گلایه باز می‌کند. این روزها هم زمین در دشت کبودرآهنگ بار دیگر لب به فریاد گشوده و از مصرف بی‌رویه آب سفره‌های زیرزمینی ناله می‌کند تا شاید به حال چاه‌های غیرمجاز که بلای جانش شده است، فکری شود. فروچاله‌هایی که از اوایل دهه 70 در این دشت به وجود آمد زنگ خطر و هشداری برای مردم محلی و مسئولان بود، اما در عمل نه مردم محلی مرهمی بر آن نهادند و نه مسئولان تدبیری برای آن اندیشیدند.

فروچاله 40 متری

چند روز پیش نهمین فروچاله در اطراف روستای «کردآباد» در نزدیکی کبودرآهنگ و پانزدهمین فروچاله در دشت کبودرآهنگ با عمق و قطر بیش از 40 متر به وجود آمد. مردم و مسئولان برای تماشای این زخم تازه رفتند و همه درباره از بین رفتن سفره‌های زیرزمینی این دشت سخن‌ها گفتند، اما هنوز کشاورزی در این دشت و برداشت آب از چاه‌های نیروگاه شهید مفتح ادامه دارد. حتی اگر بپذیریم این برداشت به یک‌دهم سال‌های گذشته رسیده است، باز هم آثار برداشت‌های قبل همچنان جبران‌ناپذیر به نظر می‌رسد. بر اساس آماری که 7 سال پیش منتشر شد، در برابر 1015 چاه غیرمجاز، 2915 چاه مجاز در این دشت وجود دارد و از تعداد 3930 حلقه چاه سالانه بیش از 650 میلیون متر مکعب آب برداشت می‌شود. مسئولان نیروگاه شهید مفتح اما مسئولیت را از گردن خود ساقط می‌کنند و معتقدند نخستین فروچاله‌ای که در 12 کیلومتری نیروگاه به وجود آمد، پیش از آغاز به کار نیروگاه بوده و میزان آبی که سالانه از چاه‌های این نیروگاه برداشت شده بیش از 2 درصد کل آب برداشت شده از چاه‌های دشت کبودرآهنگ نبوده است. 
این در حالی است که در چند سال گذشته مسئولان نیروگاه برای جلوگیری از روند افزایشی این فاجعه سیستم کار خود را تغییر داده و درصدد ساخت برج خشک و استفاده از پساب تصفیه شده برآمده است. سال 94 نخستین برج خشک به مرحله بهره‌برداری رسید و دومین برج هم در مرحله اجرا بود که به دلیل کمبود بودجه به صورت موقت تعطیل شد.

9 فروچاله در 2 دهه

دهیار روستای کردآباد که بیشترین فروچاله‌های دشت کبودرآهنگ در اطراف آن به وجود آمده است، می‌گوید: این فروچاله در اراضی کشاورزی روستا به وجود آمده است. شغل بیشتر مردم این روستا قبلا کشاورزی بود، اما به دلیل خشکسالی‌ و پایین رفتن سطح آب در منطقه بیشتر مردم کشاورزی و دامپروری را رها کرده و به شغل خیاطی و تولید پوشاک روی آورده‌اند. 
مهدی حمیدی می‌افزاید: با این‌که از 2 دهه پیش که نخستین فروچاله‌ها در اطراف روستا به وجود آمد، مردم کمتر از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند و بیشتر به کارهای تولیدی روی آورده‌اند، هر چند سال یک بار فروچاله جدیدی در این دشت به وجود می‌آید. خواست خدا بوده که تا امروز با وجود 9 فروچاله در این منطقه خوشبختانه فاجعه انسانی رخ نداده و به اهالی روستا آسیبی نرسیده است، اما شاید وقت آن رسیده که فکری به حال این مشکل شود. شاید فروچاله بعدی در دل روستا و در محل زندگی مردم ایجاد شود. قاسم جعفری، شاهد عینی فاجعه اخیر که از فروچاله به وجود آمده به شدت ترسیده است، می‌گوید: ساعت سه و نیم تا چهار عصر روز شنبه هفته گذشته گوسفندان را برای چرا به این منطقه آورده بودم که گرد و خاک عجیبی بلند شد. اول فکر کردم دود است و جایی آتش گرفته. به خودم آمدم و متوجه شدم اینجا چیزی برای آتش گرفتن نیست. به شدت ترسیده بودم و دست و پایم می‌لرزید. خودم را به باغ یکی از اهالی روستا رساندم و ماجرا را برای او گفتم. ساعتی در باغ استراحت کردم تا حالم جا آمد و توانستم به مردم و فرمانداری خبر دهم.  او توضیح می‌دهد: در زمین‌های کشاورزی ما چاله‌های 2-1متری وجود دارد. اوایل وقتی ما می‌دیدیم موتورهای آب در زمین نشست می‌کنند و سالانه چند سانتی‌متر پایین‌تر از سطح زمین قرار می‌گیرند، با خاک آن سطح را پر می‌کردیم، چاله‎‌های کوچک یکی دومتری را هم با تراکتور پر می‌کردیم، چون اصلا اطلاعی از فروچاله نداشتیم. بعدها که اولین فروچاله‌ها به وجود آمد متوجه شدیم چه بلایی بر سر زمین‌های کشاورزی ما می‌آید.

نگرانی از فاجعه

اهالی روستا از این پدیده عجیب می‌ترسند. از زنانی که در کوچه نشسته‌اند، درباره فروچاله می‌پرسم. یکی از آنها تمایلی به صحبت ندارد، اما دیگری دل پر دردی دارد و با سادگی کلامش می‌گوید: در قدیم این زمین‌های خشکی که امروز می‌بینید بهترین گندم و خربزه را داشت. روستای ما و اطرافش سرسبزترین جای همدان بود. می‌گویند مردم روستا آب زیادی مصرف کرده‌اند و در نتیجه، این چاله‌ها به وجود آمده است.
او می‌افزاید: بچه‌های ما می‌ترسند در زمین‌های آبا و اجدادی‌شان بازی کنند یا گوسفند بچرانند. هر وقت یکی از اعضای خانواده به صحرا می‌رود هزار بار نذر و نیاز می‌کنم سالم به خانه برگردد. مبادا زمین سوراخ شود و عزیزان ما را ببلعد. چاله‌ها قبلا خشک بود و یکی از آنها یکباره پر از آب شد. تمام ترس ما این است که بچه‌هایمان ندانسته برای بازی به اطراف این آب بروند و اتفاقی برای آنها بیفتد. بارها خواسته‌ایم زمین‌هایمان را بفروشیم و جانمان را از اینجا نجات دهیم، اما دیگر کسی زمین‌هایی را که مثل آبکش سوراخ شده است، نمی‌خرد. سرمایه دیگری هم نداریم که از اینجا کوچ کنیم. ناچاریم بمانیم و با ترس زندگی کنیم. شاید باورتان نشود همه مردم روستا نگران هستند که یکی از آن چاله‌ها داخل روستا به وجود بیاید. همیشه با ترس می‌خوابیم.

برای یک لقمه نان

بار دیگر زبانش به گله باز می‌شود و می‌گوید: اطراف این چاله‌ها هنوز هم می‌ریزد و خطرناک است. اگر بچه‌های ما از سر کنجکاوی برای دیدن آن بروند و لیز بخورند، چه کسی پاسخگو است؟
می‌پرسم چرا حفاظ و مانعی برای نزدیک شدن به فروچاله‌ها وجود ندارد که پاسخ می‌دهد: سال‌های اول فنس دور چاله‌ها کشیدند، اما نمی‌دانم کدام از خدا بی‌خبری فنس‌ها را از جا کند و برد. اگر در اطراف 5 چاله‌ای که در یک سمت روستا به وجود آمده است، بچرخید جای آنها را می‌توانید ببینید.  او ادامه می‌دهد: مسئولان گفتند دیگر در این روستا نباید کشاورزی کرد و به همین دلیل هم بیشتر مردم از سر ناچاری خیاطی می‌کنند. البته بعضی‌ها هم جانشان را کف دستشان می‌گذارند و زمین‌هایشان را می‌کارند و درو می‌کنند. همه ما با همه ترسی که داریم، کنار آمده‌ایم و هنوز در کنار فروچاله‌ها زندگی می‌کنیم. کسی که با تراکتور دور چاله‌هایی که در زمین کشاورزی به وجود آمده، شخم می‌زند یا کسی که با کمباین گندم آن را می‌چیند برای یک لقمه نان به آنجا رفته و جانش را کف دستش گرفته است. 

دشت‌های ممنوعه همدان 

 همه دشت‌های همدان ممنوعه و از این تعداد دشت‌های رزن، قهاوند، کبودرآهنگ و اسدآباد ممنوعه بحرانی محسوب می‌شوند. ممنوعه شدن دشت‌های همدان نتیجه افت آب‌های زیرزمینی است که در میان همه آن‌ها، بیشترین افت مربوط به دشت کبودرآهنگ به میزان ۴۱ متر می‌شود. دشت کبودرآهنگ سالانه 69/1 متر پایین می‌رود. 

سخن مسئول 

مدیر‌عامل آب منطقه‌ای همدان به همشهری می‌گوید: نخستین فرو‌چاله همدان سال 68 ثبت شد و پیش از اتفاقی که هفته گذشته در روستا‌ی کرد‌آباد رخ داد، آخرین فرو‌چاله سال 91 در روستای بابان کبودرآهنگ ایجاد شده بود. 
منصور ستوده می‌افزاید:‌ بر اساس مطالعه‌های سازمان زمین‌شناسی فرو‌چاله‌ها در نقاطی از استان که لایه‌های آهکی در زیر سطح وجود دارد، ایجاد شده است. به همین دلیل هم هست که در دشت‌های دیگر استان مانند ملایر و اسد‌آباد فرو‌چاله‌ نداریم.

وی همچنین با بیان این‌که به صورت میانگین سالانه حدود 250 میلیو‌ن متر مکعب آب برای بخش کشاورزی از دشت کبودرآهنگ برداشت می‌شود،‌ اظهار می‌کند: سال گذشته این میزان با افزایش به حدود 302 میلیو‌ن متر مکعب رسید. سهم برداشت آب بخش‌هایی مانند کشاورزی با 1704 چاه 248 میلیون‌ متر‌مکعب، خدمات با 155 چاه 8/2 میلیو‌ن مترمکعب، صنعت با 83 چاه 5/22 میلیون ‌متر‌مکعب، آشامیدنی شهری با 37 چاه 13 میلیو‌ن متر مکعب و آشامیدنی روستایی با 172 چاه 5/14 میلیو‌ن متر مکعب بوده است. این در حالی است که نیرو‌گاه هزار مگا‌واتی شهید مفتح تنها 11 میلیون‌ متر مکعب آب برداشت کرده که از این میزان حدود 5/8 میلیون ‌مترمکعب پساب تصفیه‌خانه فاضلاب همدان است. 

مدیر‌عامل آب منطقه‌ای همدان با بیان این‌که برای کنترل و نظارت بر برداشت‌های آب از سال 93 تاکنون 847 چاه غیر‌مجاز با صرفه‌جویی 51 میلیو‌ن متر مکعب آب مسدود شده است، ادامه می‌دهد: 
امسال هم با همراهی و همکاری دستگاه قضایی 47 چاه غیر‌مجاز را در این منطقه مسدود کردیم و برای سایر چاه‌های غیر‌مجاز هم پیگیر دریافت حکم قضایی هستیم.
او توضیح می‌دهد:‌ بر اساس آخرین آمار در دشت کبودرآهنگ 1357 چاه غیر‌مجاز فعال شناسایی شده که بخش عمده این چاه‌ها مربوط به چاه‌های بدون پروانه است. از 1357 چاه یاد شده 50 درصد شامل 690 چاه عمق کمتر از 20 متر دارند و خشک شده‌اند. تعداد چاه‌هایی که بیش از 100 متر عمق و در ثانیه 10 لیتر آب دارند هم حدود 60 تا 70 حلقه است که در حال ساماندهی این چاه‌ها هستیم. بیشتر چاه‌های باقی‌مانده هم چاه خانه‌باغی هستند.